Zıwanê ma Zazaki
Pêseroki
İtıqad/Duay
Forum
Zagon (Kultur)
Kıtabi
Pela Meymanan
Dewi,
Qezey, Suki
Gırey
(linki)
Nuskarê ma
Nuştey Kılaman
u Deyran
Tarixê
Zazayan
Dosya Terteley (qırkerdene)
Zazaki
de Namey
Ornagê sılaiye (dawetiya)
Welat
ra Resmi
Roşani/Eydi
Kınc u Kol
Şanıki (Estanıki)
Kulturê Banê Keyi
(nan u sole)
Heyketi
şıiri (kılami)
nuştey raştıki
Namdarê Şarê Ma
Şair u deyrwanê ma
|
Zazalar
ve Zazaca
Zazalar’ın yaşadığı
coğrafya
Zazalar,
nüfusu tahminen 4-6 milyon olan bir halk olarak Doğu-Anadolu’nun Fırat
ve Dicle su havzasında yaşarlar. Sükun ettikleri yer enlem 37,8°-
42°
ve boylam 37,8°- 40° arası arasında yer alan bölgede, il olarak Doğu-Sivas’tan
Varto’ya, Gümüşhane’den Siverek’e kadar uzanır. Ağırlıklı
olarak Tunceli, Bingöl, Erzincan, Elazığ, Kuzey-Diyarbakır illerinde
yaşarken, Kangal, Zara, Ulaş ve İmranlı (Sivas), Kelkit, Şiran ve Gümüşhane,
Hınıs, Çat, Aşkale (Erzurum), Gerger (Adıyaman), Pötürge ve Arapkir
(Malatya), Mutki (Bitlis), Sason (Batman), Sarız (Kayseri), Aksaray ilçelerinde
de meskendirler. Bunun dışında İstanbul, Ankara, Bursa, Eskişehir ve
birçok ilçeye göçetmiş Zaza mevcuttur. Almanya, Avusturya, İsviçre,
Hollanda, Belçika, Fransa, İsveç, Danimarka gibi Avrupa ülkelerinde
bulunan Zaza sayısı tahminen 300.000’dir. Çoğu Almanya’ya iş veya
son yıllarda iltica etmek için yerleşmiştir. Cambul (Kazakistan) ve
Batum (Gürcistan) bölgelerinde de 1944’te sürgün edilen Zazalar’ın
yaşandığı söylenmektedir. Zazalar’ın nüfusu hakkında kesin bir
bilgi mevcut değil, fakat tahminlere göre 3 milyon, bazı tahminlere göre
ise 4 ile 6 milyon arasıdır.
Dil ve etniklik
Zazaca,
Hint-Avrupa dil ailesinin İrani diller gurubun Kuzey-Batı koluna
dahildir. Beluçi, Gorani ve Sengseri dilleriyle Kuzey-Batı kolunun
Hyrkani (Gurgan) alt gurubunu teşkil etmektedir. Zazaca’nın diğer
akraba olduğu diller arasında Talişi, Mazenderani, Semnani, Gileki,
Tati, Herzendi, Kürtçe, Farsça sayılabilir. Gramer ve kimi önemli sözcükler
açısından Zazaca’ya yakın olan diller Kuzey-İran’da, Hazar Denizi
kıyısında konuşulan dillerdir. Onun dışında Anadolu’da konuşulan
Kurmanci-Kürtçesiyle yüzyıllarca ortak coğrafya paylaştığından
dolayı bir dil yaklaşımı olmuştur.
Zazaca
üzerine Türkiye’de, özellikle siyasette bir Kürt lehçesi olarak
bilinen bir statüko mevcut. İrani dillerin dilbilim dalı olan İranoloji’ye
göre ise Zazaca bir Kürt lehçesi veya dili değil, başlıbaşına bir
dildir. Kürtler’in siyasi ve sayısal olarak Zazalar’a göre daha üstün
olması, Zazalar’ın ve Zazaca’nın varlığı konusunda epey bir
dezavantaj oluşturmuştur. Zazaca hakkında siyasette ve halk arasında,
özellikle Batı-Anadolu’da yaygın olan “Kürt lehçesi” diye bir
tanımlama vardır. Fakat özellikle son yıllarda yavaş yavaş açığa
çıkan araştırmaların ve dergilerin sayesinde bu görüş değişmektedir.
Türkiye’de
Türkçe’nin dışındaki yerli dillere uygulanan baskıdan ve inkardan
dolayı Zazaca hakkında herhangi bir bilimsel kaynak bulmak pek güç.
Ondan ötürü Zazaca Türkiye dışında, özellikle Almanya’da araştırılabilip,
bilimsel olarak İrani diller arasındaki yeri saptanmıştır.
Zazaca’yı
ilk olarak başlıbaşına bir dil olduğunu, yaptığı derleme, araştırma
ve incelemeleriyle kanıtlayan ilk dilbilimci Oskar Mann’dır. Oskar
Mann’ın 1903’ten
1907’ye kadar yaptığı araştırmalarını ilerletip kitap haline
getiren Karl Hadank, “Die Mundarten der Zâzâ” adlı bilimsel eseri
1932 yılında kitaplaştırmıştır.
Böylece İranoloji dilbilimde Zaza dili bugüne kadar dilbilimcilerin
hemfikirliliğiyle başlıbaşına olarak tanınma durumunu korumakta.
Oskar Mann’dan önce Peter Lerch (1856), Friedrich Müller (1864),
Albert van Le Coq (1901) gibi araştırmacı ve dilbilimcilerin
eserlerinde de Zazaca hakkında folklorik yazın derleyip kısmen analiz
de etmişlerdir.
W.B.
Henning (1954) , D.N. MacKenzie (1961-95), T. L. Todd (1985; A Grammar of
Dimili [also known as Zaza], Michigan 1985, 277 s.), G.S. Asatrian / F.
Vahman (1987-95), Joyce Blau (1989), P. Lecoq (1989), C. M. Jacobson
(1993-97; Rastnustena Zonê Ma / Handbuch für die Rechtschreibung der
Zaza-Sprache, Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn 1993 / İstanbul
2001, Tij Yayınları; Zazaca Okuma Yazma El Kitabı, Bonn 1997 / İstanbul,
Tij Yayınları), J. Gippert (1993-96), M. Sandonato (1994), Ludwig Paul
(1994-98; Zazaki: Grammatik und Versuch einer Dialektologie, Dr. Ludwig
Reichert Verlag, Wiesbaden 1998, 366 s.), Zılfi Selcan (1987-98;
Grammatik der Zaza-Sprache, Nord-Dialekt (Dersim), Wissenschaft und
Technik Verlag, Berlin 1998) gibi dilbilimcilerin analiz ve araştırmaları
günümüze dek sürmekte.
Devleti oluşturan temel
taşlarından birinin 1914-15 Ermeni-Süryani-Yezidi-Rum soykırımı ve 1937-38
Dersim soykırımı olan Türkiye Cumhuriyeti'inde cebren de uygulanan tevhidi tedrisat kanunundan
dolayı egitim dili sadece Türkçe’den ibaret sayılmış, bu yüzden Zazaca ve diger anadolu dilleri kendilerini bir eğitim ortamında geliştirebilmek
ve eğitim dili olabilme imkanı bulamamıştır. Eğitim dilinin sadece Türkçe’den
ibaret olması medeniyetler beşiği olan Anadolu’nun çok dilli ve kültürlü
yapısına büyük zarar vermiştir. Bundan dolayı Zazaca ve diğer etnik
diller varlıklarını sürdürme noktasında unutulma ve ölü bir dil
olma sınırına gelmiştir. Son yıllarda özellikle Avrupa’da Zazaca
edebiyatı ve yazı dili çalışmaları ve çabaları Zazalar arasında
olumlu bir yankı oluşturmuştur.
Zazaca, Kuzey-Batı İrani dilleri arasında
Prof. Dr.
J. Gippert ve P. Lecoq’un şemasına göre
(bkz.
İrani Diller) şöyle sınıflandırılmakta:
KUZEY-BATI
IRANÎ:
Hyrkani (Gurgan/Cürcan) Gurubu: Beluçi, Sengiseri, Gurani, Zazaca
Karmani Grurbu: Kürtce, Sivendi
Medo-Hazar (Caspic) Gurubu: Gileki, Mazederani, Sorxeyi, Taleshi,
Âseri
GÜNEY-BATI IRANÎ:
Farsca, Tacikçe, Tati
Tarihsel olarak son yapılan araştırmalara göre Zazaca,
bir Ortaçağ-İrani dili olan Partça’ya yakınlık arzetmekte.
Günümüz Kuzey-İran’da, Hazar Denizi kıyısında konuşulan diller
de Zazaca’ya ilginç yakınlık göstermekte.
Din
Zazalar’ın hemen yarısı Alevi, yarısı da Sünni Müslüman
kesimden oluşmaktadır. Sünni kesimde ayrıca Şafii ve Hanefi Zazalar
mevcut. Dersim aşiretlerinden oluşan Alevi Zazalar, Koçgiri (Zara,
Kangal, Ulaş, Divriği)’den Varto-Hınıs, kısmen Bingöl yöresinde,
ayrıca Kayseri’nin Sarız ilçesinde mesken iken, Sünni Zazalar da
Elazığ, Bingöl, Diyarbakır, Siverek, Adıyaman, Aksaray, Mudki, Sason
bölgelerinde yaşamaktalar. Özellikle Alevi-Sünni ve de Şafii-Hanefi
farklılığı Zazalar’da dildeki şive ve kültürde, yaşam tarzında
belirmiştir.
|
Zazaki Wikipedia
Pela
neşriyatê Zazaki
Zaza-Forumu
Forumê Zazaki.de (Tek Zazaki tede nüsiyeno)
Zaza
Dil ve Gramer Forumu
Piya Forum
Enstitüyê Zazaki e.V.
Forumê
Derê Sanse
Zaza-Arsivi
Radio Zaza
Pela Usên
Puluri
ZazaPress
Forumê
Veng u Vaci
Dersim Forum
Dersim Site
Kormışkan
Türkiye'den
bloke edilen forumlara nasıl ulaşabilirsiniz? Tıklayın...
Qısebendê Zazaki
(Koyo Berz)
Qısebend:
Farski-Gileki-Tırki-Zazaki
Dr. Zılfi Selcan:
Lezê Serbestiya Mıletê Zazay de Qıymetê Zoni
Ornagê Sılaiye (Dawetiya veyve u kewraine)
Zazaca davetiye örnekleri
Prof. Dr. Jost Gippert:
İrani Dillerin soyağacı
- Dikey evrim
- aralarındaki ilişkiler
Prof.
Dr. Georg Budruss: Rezension über Dr. Selcan's Grammatik der Zaza-Sprache.
Prof. Dr.
Ernst Kausen: Zaza
Zazalar ve Zazaca üzerine bir amatör video klibi (Vaê Veroci)
-NEWE-
Einige
gemeinsame Lehnwörter im Türkeitürkischen des Trabzon und des Zazaki aus
Pülümür-Erzincan
-NEWE-
İsmail Söylemez ile söyleşi |