فصل (75): (حديث اميرمومنان عليه السلام در معرفت حضرتش به نورانيت ) 
و فى بصاير الانوار قال اميرالمومنين عليه السلام لسلمان و ابى ذر - رضى الله عنهما - حين سالاه عن معرفته بالنورانية ، قال عليه السلام : معرفتى بالنورانية معرفة الله عز و جل ، و معرفة الله عز و جل بالنورانية هو الدين الخاص ، فمن اقام ولايتى فقد اقام الصلاة ، و المومن الممتحن الذى لايرد عليه شى ء من امرنا الا شرح الله صدره لقبوله ، و لم يشك و لم يرتد ؛ و من قال : لم و كيف ؟ فقد كفر، فسلم الله امره ، و نحن امر الله .
در بصائر الانوار روايت كرده است كه اميرمومنان عليه السلام در پاسخ سلمان و ابى ذر رضى الله عنهما كه از حضرتش درباره معرفت او به نورانيت پرسيده بودند، فرمود: معرفت من به نورانيت معرفت خداى بزرگ است ، و معرفت خداى بزرگ به نورانيت همان دين خالص است ، پس هر كه ولايت مرا بپا دارد نماز را بپا داشته است ، و مومن آزموده كسى است كه چيزى از امر ما بر او وارد نمى شود جز آن كه خداوند سينه او را براى پذيرش آن گشاده ساخته و هرگز به ارتداد و كفر نگرايد، و هر كه چون و چرا كند تحقيقا كفر ورزيده است ، پس بايد كه در برابر امر خدا تسليم باشى ، و ما امر خداييم .
و اعلم انى عبدالله عز و جل ، و جعلنى خليفته على عباده و بلاده ، و امينه على خلقه و فى ارضه . لا تجعلونا اربابا و قولوا فى فضلنا ما شئتم ، فانكم لاتبلغون كنه ما فينا و لا نهايته ، فان الله عز و جل قد اعطانا اكبر و اعظم مما يصفه واصفكم او يخطر على قلب احدكم او يعرفه العارفون . فاذا عرفتمونا هكذا فانتم المومنون . انا و محمد صلى الله عليه و آله نور واحد من نور الله عز و جل ، فامر الله تبارك و تعالى ذلك النور الى ينشق ، فقال للنصف ، كن محمدا، و صار محمدا، و قال للنصف الاخر: كن عليا، صار عليا، و صار محمد الناطق ، وصرت انا الصامت .
و بدان كه من بنده خداى بزرگ مى باشم كه مرا خليفه خود بر بندگان و سرزمينهاى خود و امين خويش بر آفريدگان و در زمينش قرار داده است . ما را رب نپنداريد و هر چه درفضل ما خواستيد، بگوييد كه به كنه و حقيقت و نهايت آن چه در ماست نخواهيد رسيد، زيرا خداى بزرگ ، بزرگتر و عظيم تر از آن چه را كه توصيف كننده شما وصف كند يا بر قلب يكى از شما خطور نمايد ياعارفان بشناسند به ما عطا فرموده است . پس چون ما را بدين گونه شناختيد آن گاه مومن خواهيد بود. من و محمد صلى الله عليه واله يك نور بوديم ، پس خداى متعال به آن نور امر نمود كه دو قسمت شود، سپس به نيمى فرمود: محمد باش ، محمد شد؛ و به نيم ديگر فرمود: على باش ، على شد؛ محمد صلى الله عليه و آله ماموريت گفتن يافت و من ماموريت سكوت .
قال : فضرب بيده على الاخرى فقال : صار محمد صاحب الجمع ، و صرت انا صاحب النشر، و انا صاحب اللوح المحفوظ، الهمنى الله علم ما فيه ؛ صار محمد خاتم النبيين و انا خاتم الوصيين ؛ و صار محمد النبى الكريم ، و انا الصراط المستقيم ؛ صار محمد الروف الرحيم ، و انا العلى العظيم ، و انا النبا العظيم .
سپس با دست مبارك بر دست ديگر زده فرمود: محمد صاحب جمع شد و من صاحب نشر، و من صاحب لوح محفوظم ، خداوند علم آن چه را كه در اوست به من الهام كرد؛ محمد خاتم پيامبران گشت و من خاتم اوصيا، محمد پيامبر بزرگوار شد و من راه راست ؛ محمد مهربان و دلسوز شد و من والامقام و بزرگ ، و من آن خبر بزرگ (كه در سوره مباركه نبا آمده ) مى باشم .
انا الذى حملت نوحا فى السفينة بامر ربى ، انا الذى اخرجت يونس من بطن حوت ، انا الذى جاوزت بموسى بن عمران البحر بامر ربى ، انا الذى اخرجت ابراهيم من النار ؛ و انا عذاب يوم الظلة ،⁽⁹⁰⁷⁾ و انا المنادى من مكان قريب ،⁽⁹⁰⁸⁾ و انا الخضر عالم موسى ، و انا معلم داود و سليمان ، و انا ذوالقرنين ، و انا قدرة الله عز و جل ، انا محمد و محمد انا، قال الله تعالى : مرج البحرين يلتقيان ، بينهما برزخ لايبغيان ،⁽⁹⁰⁹⁾ انا امير كل مومن و مومنة ممن مضى و ممن بقى ، و ايدت بروح العظمة ، و انا تكلمت على لسان عيسى بن مريم فى المهد، و انا ابراهيم ، و انا موسى ، و انا عيسى ، و انا محمد، اتقلب فى الصور كيف اشاء، من رانى فقدراهم ، و نحن نور الله الذى لايتغير، و انما انا عبد من عباد الله تعالى ، انا آيات الله و دلايله ، و حجج الله و خليفته ، و عين الله و لسانه ، بنا يعذب الله عباده ، و بنا يثيب .
من همانم كه به امر پروردگارم نوح را بر كشتى نشاندم ، من همانم كه يونس را از شكم ماهى به در آوردم ، من همانم كه به امر پروردگارم موسى بن عمران را از دريا عبور دادم ، من همانم كه ابراهيم را از آتش بيرون كشيدم ، من (عذاب روز ظله عذاب قوم شعيب عليه السلام ) ام ، و من همان مناديم كه از مكانى نزديك فرياد بر مى آورد، منم خضر عالم موسى ، منم معلم داود و سليمان ، منم ذوالقرنين ، منم قدرت خداى بزرگ ، منم محمد و محمد منم ، (شاهد آن كه ) خداى متعال فرموده : دو دريا را به هم در آميخت به گونه اى كه ميان آن دو حائلى است كه بر هم طغيان نكنند، من امير هر مرد و زن مومن گذشته و حالم و با روح عظمت تاييد گشته ام ، من بر زبان عيسى بن مريم در گهواره سخن گفتم ، من ابراهيمم ، من موسايم ، من عيسايم ، من محمدم ، در هر صورتى به هر گونه كه بخواهم مى گردم ، هر كه مرا بيند آنان را ديده ، و ما آن نور تغييرناپذير خداييم ، و جز اين نيست كه من بنده اى از بندگان خداى متعالم ، ما آيات و دلايل خداييم ، حجتهاى خدا و خليفه هاى اوييم ، چشم خدا و زبان اوييم ، خداوند به واسطه ما بندگان خود را كيفر و پاداش ‍ مى دهد.
و لو قال احد: لم وكيف و فيم ؟ لكفر و اشرك ، و انا احيى و اميت باذن ربى ، و انا عالم بضماير قلوبكم ، و الائمة من اولادى يعلمون هذا و يعقلون هذا اذا احبوا و ارادوا، لانا كلنا واحد، اولنا محمد، و اوسطنا محمد، و آخرنا محمد، و كلنا محمد، فلا تفرقوا بيننا فانا نظهر فى كل زمان و وقت و اوان فى اى صورة شئنا، باذن الله عز و جل كنا نحن ، و اذا شيئا شاء الله ، و اذا كرهنا كره الله . الويل كل الويل لمن انكر فضلنا و خصوصيتنا، و قد اعطانا الله ربنا عز و جل الاسم الاعظم ، لو شئنا خرقنا السماوات و الارض و الجنة و النار، و نعرج به السماء، و نهبط به الارض ، نغرب و نشرق و ننتهى به الى العرش فنجلس عليه بين يدى الله عز و جل ، و يطيعنا كل شى ء حتى السماوات و الارض و الشمس و القمر و النجوم و الجبال و البحار و الشجر و الدواب و الجنة و النار، و مع هذا كله ناكل و نشرب ، و نمشى فى الاسواق ، و نعمل هذه الاشياء بامر ربنا. و نحن عباد الله المكرمون الذين لا يسبقونه بالقول وهم بامره يعملون ،⁽⁹¹⁰⁾ (جعلنا) معصومين مطهرين ، و فضلنا على كثير من عباده المومنين . الحمد لله الذى هدانا لهذا و ما كنا لنهتدى لولا ان هداناالله ،⁽⁹¹¹⁾ و حقت كلمة العذاب على الكافرين ، اعنى الجاحدين بكل ما اعطانا الله من الفضل و الاحسان .
و اگر كسى چون و چرا كند همانا كفر و شرك ورزيده است ، من به اذن پروردگارم زنده مى كنم و مى ميرانم ، من به نهانيهاى دلهاى شما آگاهم و امامان از اولاد من نيز هرگاه دوست بدارند و بخواهند اينها را مى دانند و درك مى كنند، زيرا ما همه يكى هستيم ، اولين ما محمد، و ميانى ما محمد، و آخرين ما محمد است و ما همه محمديم ، پس ميان ما جدايى مپنداريد كه ما در هر وقت و زمان به هر صورتى كه بخواهيم آشكار مى توانيم شد، به اذن خداى بزرگ ما اينگونه ايم و چون ما بخواهيم خدا هم مى خواهد و چون ما خوش نداريم خدا هم خوش نخواهد داشت . واى همه واى بر كسى كه فضل و ويژگى ما را منكر شود، و حال آن كه خداوند اسم اعظم را در اختيار ما نهاده كه اگر بخواهيم آسمانها و زمين و بهشت و دوزخ را درهم شكافيم ، با آن (اسم اعظم ) به آسمان بالا رويم ، به زمين فرود آييم ، به شرق و غرب رويم ، به عرش رسيم و برروى آن در برابر خداى بزرگ بنشينيم ، همه چيز حتى آسمانها و زمين و خورشيد و ماه و ستارگان و كوه ها و درياها و درختان و جنبندگان و بهشت و دوزخ از ما فرمان برند، و با اين همه (مانند همه بشرها) مى خوريم و مى نوشيم و در بازارها راه مى رويم و اينگونه كارها را به امر پروردگارمان انجام مى دهيم . ما همان بندگان گرامى خداييم كه درسخن بر او پيشى نگيرند و به فرمان او عمل كنند ؛ درحالى كه معصوميم و پاك ، و ما را بر بسيارى از بندگان مومن خود برترى بخشيده است . سپاس خدايى را كه ما را بدين راه نمود و اگر خدا ما را هدايت نمى كرد خود هدايت نمى يافتيم ، و كلمه عذاب حتم شد بر كافران يعنى آنان كه به همه فضل و احسانى كه خداوند ما را بخشيده است انكار مى ورزند.
يا جندب يا سلمان ، هذا معرفتى بالنورانية ، فتمسك بها راشدا، فانه لايبلغ احد من شيعتنا حد الاستبصار حتى يعرفنى بالنورانية ، فاذا عرفنى بها كان مستبصرا بالغا كاملا قد خاض بحرا من العلم ، و ارتقى درجة من الفضل ، و اطلع سرا من سر الله و مكنون خزاينه . ⁽⁹¹²⁾
اى جندب و اى سلمان ، اين است معرفت من به نورانيت ، پس راشدانه به آن چنگ زنيد، زيرا هيچ يك از شيعيان ما به مرز بينش واقعى نمى رسد مگر اين كه مرا به نورانيت بشناسد، و چون مرا به نورانيت شناخت فردى با بينش و بالغ و كامل خواهد بود كه در دريايى از علم فروشده و به درجه اى از فضل بالا رفته و بر سرى از اسرار خدا و اشياء سرپوشيده خزاين الهى آگاهى يافته است .
و لله در من قال :

ده نوبتم از نه فلك و هشت بهشت

هفت اخترم از شش جهت اين نامه نوشت

از پنج حواس و چار اركان و سه روح

ايزد به دو عالم چو تو يك تن نسرشت

و فى كتاب البصاير و مصباح الانوار من جملة حديث مفضل عن الصادق عليه السلام ، ثم قال : يا مفضل تعلم انهم فى روضة ⁽⁹¹³⁾ الخضراء، فمن عرفهم كنه معرفتهم كان مومنا فى السنام الاعلى . قال : قلت : عرفنى ذلك يا سيدى فقال : يا مفضل تعلم انهم علموا ما خلق الله عز و جل و ذرا و برا، و انهم كلمة التقوى و خزان السماوات و الارضين و الجبال و الرمال و البحار، و عرفواكم فى السماء نجم و ملك وفلك ، و وزن الجبال وكيل البحار و انهارها و عيونها، و ما تسقط من ورقة الا يعلموها⁽⁹¹⁴⁾ و لا حبة فى ظلمات الارض و لا رطب و لا يابس الا فى كتاب مبين ، و هو فى علمهم و قد علموا ذلك . قلت : يا سيدى ، قد علمت و اقررت و آمنت ، قال : نعم يا مفضل ، نعم يا مكرم ، نعم يا محبور، نعم يا طيب ، طبت و طابت لك الجنة و لكل مومن بها. ⁽⁹¹⁵⁾
و در كتاب بصاير و مصباح الانوار از جمله حديث مفضل از امام صادق عليه السلام اين است كه : سپس امام فرمود: اى مفضل ، مى دانى كه آنان (امامان عليهم السلام ) در باغى سرسبز بسر مى برند، پس هر كه آنان را آن طور كه بايد، بشناسد مومن بوده و در بالاترين درجات قرار خواهد داشت . عرض كردم : سرورم ! مرا آشنا ساز، فرمود: اى مفضل ، مى دانى كه آن چه را خداى بزرگ آفريده آنان مى دانند، و آنان كلمه تقوا و گنجينه داران آسمانها و زمين و كوهها و ريگزارها و درياهايند و تعداد ستاره و فرشته و فلك (يا كرات آسمانى ) را در آسمان ، و وزن كوهها و مقدار آب درياها و رودهاى آن و چشمه هاى آن را مى دانند، و برگى از درخت نمى افتد و هيچ دانه اى در تاريكى هاى زمين وجود ندارد جز اين كه آنها را مى دانند و هيچ تر و خشكى نيست جز آن كه دركتاب مبين مسطور است و آن در ضمن دانش ايشان است و همه را مى دانند. گفتم : سرورم ! دانستم ، اقرار نمودم و ايمان آوردم . فرمود: آرى اى مفضل ، آرى اى مكرم ، آرى اى دلنشاط، آرى اى پاكيزه ، پاكيزه باشى و گوارا باد بهشت تو را و هر كسى را كه به اين امور ايمان آورده باشد.
و فى تاويل الايات عن الكافى باسناده عن ابى جعفر الباقر عليهماالسلام : الامام الرحمة التى يقول الله : و رحمتى وسعت كل شى ء⁽⁹¹⁶⁾ - الحديث . اقول : وهذا هو الحق المطابق لما اسلفنا من ان الولاية سارية فى كل شى ء.
و در تاويل الايات از كافى با سندش از امام باقر عليه السلام روايت كرده كه : امام همان رحمتى است كه خداوند فرموده : رحمت من همه چيز را فرا گرفته است .
مولف : و اين حق است و با آن چه ما در گذشته گفتيم كه ولايت در همه چيز سرايت دارد مطابق مى باشد.
فصل (76): (علت احاطه علم امامان عليهم السلام به جميع حوادث ) 
و يمكن ان يقال علة كون علمهم محيطا بجميع الحوادث ما كان و ما سيكون ، ان العلم بالشى ء اما ان يستفاد من الحس بروية او تجربة او سماع خبر او شهادة او اجتهاد او نحو ذلك ، و مثل هذا العلم لايكون الا متغيرا فاسدا محصورا متناهيا غير محيط، لانه انما يتعلق بالشى ء فى زمان وجوده علم و قبل وجوده علم آخر و بعد وجوده علم ثالث ، و هذا كعلوم اكثر الناس .
و مى توان گفت : علت احاطه علم ايشان به جميع حوادث گذشته و آينده آن است كه : علم به يك چيز يا از راه حس با ديدن يا تجربه يا شنيدن به طور خير يا شهود و يا با اجتهاد و امثال اينها به دست مى آيد، كه چنين علمى تغييرناپذير و فاسد شدنى و محدود و متناهى و غير محيط است ، زيرا هر چيزى در زمان وجودش يك علم بدان تعلق دارد و قبل از وجودش علمى ديگر بدان تعلق داشته و بعد از وجودش نيز علم ديگرى به آن تعلق مى گيرد، و اين علم علوم اكثر مردم را تشكيل مى دهد.
و اما ان يستفاد من مباديه و اسبابه و غاياته علما واحدا كليا بسيطا محيطا على وجه عقلى غير متغير، فانه ما من شى ء الاوله سبب ، و لسببه سبب ، و هكذا الى ان ينتهى الى مسبب الاسباب ، و كل ما عرف سببه من حيث يقتضيه و يوجبه فلابد و ان يعرف ذلك الشى ء علما ضروريا دائما. فمن عرف الله تعالى باوصافه الكمالية و نعوته الجلالية ، و عرف انه مبدا كل وجود و فاعل كل فيض ، و عرف ملائكته المقربين ثم ملائكته المدبرين المسخرين للاغراض الكلية العقلية ، بالعبادات الدائمة و النسك المستمرة من غير فتور و لغوب الموجبة لان يترشح عنها صور الكاينات ، كل ذلك على الترتيب السببى و المسببى ، فيحيط علمه بكل الامور و احوالها و لواحقها علما بريا من التغير و الشك و الغلط، فيعلم من الاوايل الثانى ، و من الكليات الجزئيات المترتبة عليها، و من البسايط المركبات ؛ و يعلم حقيقة الانسان و احواله و ما يكملها و ما يزكيها و ما يسعدها (و يصعدها) الى عالم القدس ، و ما يدنسها و يرديها و يشقيها و يهويها الى اسفل السافلين علما ثابتا غيرقابل للتغير.
و يا اين است كه : علم از مبادى و اسباب و غايات يك چيز به دست مى آيد كه در اين صورت علمى واحد، كلى ، بسيط و محيط به گونه عقلى و تغييرناپذير خواهد بود، زيرا هر چيزى سببى دارد و سبب آن هم سببى و همين طور تا به مسبب الاسباب برسد، و هر چيزى كه سببش از آن جهت كه مقتضى و موجب آن است شناخته شد ناگزير آن چيز با علم ضرورى دائم شناخته خواهد شد. پس هر كه خداى متعال را با اوصاف كماليه و نعوت جلاليه اش شناخت و دانست كه او مبدا هر وجود و فاعل هر فيضى است و نيز فرشتگان مقرب و سپس فرشتگان مدبر و تسخيركننده اغراض كليه عقليه را شناخت كه انجام عبادات و پرستش مداوم مستمر بدون هيچ سستى و سرگرمى در آن ها موجب مى شود تا صور كاينات از آن ها بتراود و همه اين ها بر اساس ترتيب سببى و مسببى است ، چنين كسى علمش به همه امور و احوال و لواحق آن ها احاطه مى يابد و علمى بر كنار از تغيير و شك و اشتباه خواهد بود، از اين رو از اوليها، دومى ها را و از كليات ، جزئيات مترتب بر آن ها را و از بسائط، مركبات را مى شناسد، و حقيقت انسان و احوال او و آن چه مايه كمال و تزكيه و سعادت و صعود او به عالم قدس است و آن چه مايه آلودگى و پستى و شقاوت و سقوط او به پايين ترين دركات است را به گونه علمى ثابت و غير قابل تغيير مى داند.
و لا يحتمل تطرق الريب ، فيعلم الامور الجزئية من حيث هى جزئية دائمة كلية ، و من حيث لا كثرة فيه و لا تغير و ان كانت هى كثيرة متغيرة فى انفسها و بقياس بعضها الى بعض . فهذا كعلم الله سبحانه بالاشياء ؛ و علم ملائكته المقربين و علوم الانبياء و الاوصياء باحوال الموجودات الماضية و المستقبلة ، و علم ما كان و علم ما سيكون الى يوم القيامة من هذا القبيل ، فانه علم كلى ثابت غير متجدد بتجدد المعلومات ، و لا متكثر بتكثرها.
و احتمال ترديد در علم او نمى رود، پس امور جزئى را از آن جهت كه جزئى است دائم و كلى و از آن جهت كه كثرت و تغييرى در آن نيست ميداند هر چند آن ها فى نفسه و با قياس به يكديگر متغير بوده باشند. اين مانند علم خداى سبحان به اشياء است ، و علم فرشتگان مقرب و علوم انبيا و اوصيا به احوال موجودات گذشته و آينده و علم به آن چه بوده و تا قيامت خواهد شد از اين قبيل است ، كه آن علمى كلى و ثابت است كه با تجدد معلومات تجدد نمى پذيرد و با تكثر آن ها تكثر پيدا نمى كند.
و من عرف كيفية هذا العلم عرف معنى قوله : و نزلنا عليك القرآن تبيانا لكل شى ء، ⁽⁹¹⁷⁾ و يصدق بان جميع العلوم و المعانى فى القرآن الكريم عرفانا حقيقتا و تصديقا يقينيا على بصيرة لا وجه التقليد و السماع و نحو هما، اذ ما امر من الامور الا و هو مذكور فى القرآن اما بنفسه او بمقوماته و اسبابه و مباديه و غاياته . و لا يتمكن من فهم آيات القرآن و عجايب اسراره و ما يلزمها من الاحكام و العلوم التى لا تتناهى الا من كان علمه بالاشياء من هذا القبيل .
و هر كه چگونگى اين علم را شناخت به معناى اين آيه : و قرآن را بر تو فرو فرستاديم براى بيان هر چيزى پى مى برد و با عرفانى حقيقى و تصديقى يقينى و با بينش كامل نه تقليد وار و نه با شنيدن و امثال آن تصديق خواهد كرد كه تمام علوم و معانى در قرآن كريم وجود دارد، زيرا هيچ امرى از امور نيست جز اين كه بنفسه و يا با مقومات و اسباب و مبادى و غاياتش در قرآن مذكور است . و كسى به فهم آيات قرآن و عجايب اسرار آن و احكام و علوم نامتناهى اى كه از لوازم آن هاست دست پيدا نمى كند مگر آن كه علمش به اشياء از اين قبيل باشد.
قال فى المجلى : و اما اطلاعه باحوال الكاينات فمعلوم من اقواله و احواله و مقاماته العلية مع الحضرة الالهية و الحضرة المحمدية صلى الله عليه و آله ، و انه عليه السلام ، قال : سلونى عن طرق السماء،⁽⁹¹⁸⁾و قوله عليه السلام : علمت المنايا و البلايا و الوصايا،⁽⁹¹⁹⁾ و قال فى حقه رسول الله صلى الله عليه و آله : انك تسمع ما اسمع وترى ما ارى ،⁽⁹²⁰⁾ و اخبر صلى الله عليه و آله فى ليلة المعراج (انه ) كشف له ابواب السماء، فما وضع رسول الله صلى الله عليه و آله فى معراجه قدمه الا و ذلك بعين على عليه السلام ، و قال صلى الله عليه و آله : لما انتهيت الى السماء الرابعة رايت شخصا جالسا على كرسى ، فتاملته فاذا هو على بن ابى طالب عليه السلام ، فقلت : يا اخى جبرئيل ! هذا على بن ابى طالب عليه السلام قد سبقنى الى هذا المكان ؟ فقال : جبرئيل : هذا ملك على صورة على بن ابى طالب عليه السلام : ان الملائكة اشتاقت الى على بن ابى طالب عليه السلام فخلق الله لهم ملكا على صورته ، فهم يزورونه من جميع السماوات و من تحت العرش و الكرسى شوقا على (الى - ظ) على بن ابى طالب عليه السلام . ⁽⁹²¹⁾
و من يكون بهذه الصفات كيف يخفى عليه شى ء من احوال العالم ؟
در كتاب مجلى گويد: و ما اطلاع آن حضرت از احوال كاينات ، از سخنان و حالات و مقامات بلندى كه با حضرت الهى و حضرت محمدى صلى الله عليه و آله داشته معلوم است ، و آن حضرت فرمود: از راههاى آسمان از من بپرسيد. و فرمود: تقديرات الهى و حوادث مرگبار و گرفتارى ها و مشكلات و سفارشات به من آموخته شده ، و رسول خدا صلى الله عليه و آله درباره اش فرمود: آن چه را من مى شنوم تو هم مى شنوى و آن چه را مى بينم تو نيز مى بينى ، و آن حضرت صلى الله عليه و آله خبر داده است كه در شب معراج درهاى آسمان به رويش باز شد و حضرتش در معراج خود گامى برنداشت مگر آن كه در برابر ديدگان على عليه السلام بود، و فرمود: چون به آسمان چهارم رسيدم شخصى را ديدم كه بر كرسى اى نشسته ، در او دقيق شدم ديدم على بن ابى طالب است ، گفتم : برادرم جبرئيل ! اين على بن ابى طالب است كه پيش از من به اينجا آمده است ؟ جبرئيل گفت : اين فرشته اى است كه برصورت على بن ابى طالب عليه السلام آفريده شده است ؛ فرشتگان مشتاق ديدار على عليه السلام بودند، خداوند براى آنان فرشته اى را به صورت آن حضرت آفريد، از اين رو تمام فرشتگان آسمانها و فرشتگانى كه زير عرش و كرسى قرار دارند به شوق ديدار على بن ابى طالب عليه السلام به زيارت او مى آيند.
و كسى كه داراى چنين صفاتى است چگونه چيزى از احوال عالم بر او پوشيده مى ماند؟!
و اما الارتقاء على العلويات ، فمعلوم مما ذكرناه ، فانه (ع ) صاحب (المعراج المعنوى كما كان رسول الله (ص ) صاحب ) المعراج الصورى ، و لهذا قال رسول الله (ص ): ما بلغت شيئا ليلة المعراج و لا رايته الا بلغت على بن ابى طالب (ع ) و راءه و هو فى الارض . لان الله قد فتح لقلبه و بصره ابواب خزائن سماواته و ارضه حتى ارتقى على جميعها، و صعد بنفسه المقدسة الى المقام الاعلى و المحل الاقدس الذى كان فيه النبى صلى الله عليه و آله ليلة المعراج الذى و صفه الله بكونه قاب قوسين او ادنى ، حتى ان الجليل عز و جل خاطب نبيه صلى الله عليه و آله بلسان على عليه السلام ، حتى قال صلى الله عليه و آله : يا رب انت خاطبتنى ام على ؟ فقال تعالى : انى اطلعت على سراير قلبك فلم اجد فيه احب اليك من على فخاطبتك بلسانه كى يطمئن قلبك . فقلت : الحمد لله كما كان لابن عمى هذه الفضيلة ⁽⁹²²⁾
و اما ارتقاء يافتن بر علويات (آسمانها) از آن چه گفتم معلوم مى گردد، زيرا آن حضرت (صاحب معراج معنوى بود چنان كه رسول خدا (ص ) صاحب معراج صورى بوده است ، از اين رو رسول خدا (ص ) فرمود: در شب معراج به چيزى نرسيده و آن رانديدم جز اين كه على بن ابى طالب را در پس آن ديدم در حالى كه او در زمين بود. و اين بدان خاطر است كه خداوند درهاى خزائن آسمانها و زمين خود را بر دل و ديده آن حضرت گشود تا آن كه بر تمام آن ها بر وقت و با نفس مقدس خويش به مقام اعلى و محل اقدسى كه پيامبر صلى الله عليه و آله در شب معراج در آن قرار داشت و خداوند آن را به اندازه فاصله ميان دو قاب كمان يا كمتر توصيف فرموده ، صعود نمود، تا آن جا كه پروردگار جليل پيامبر خود را با زبان على عليه السلام مخاطب ساخته تا به جايى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله عرضه داشت : پروردگارا! آيا تو با من خطاب كردى يا على ؟ خداى متعال فرمود: من به پس پرده قلب تو نگاه كردم و در آن كسى را محبوبتر از على عليه السلام نيافتم پس تو را با زبان او خطاب كردم تا دلت آرام گيرد. من عرض كردم : سپاس ‍ خدا را كه پسر عمويم را چنين فضيلتى است .
و يويد احاطة علمه عليه السلام ما قاله العالم العارف السهروردى (ره ): قد تتسلط انوار الفضل على الباطن ، فيمتلى القلب منها حتى تنمحى آثار الوجود و تلوينات النفس ، و قد يكون ذلك فى جميع الخلوات و الاذكار، و ذلك لكمال شغل القلب بالله وحده . فاذا كان فى الصلاة و فى غير الصلاة يكون التلاوة و القرآن الجارى بمنزلة الحطب فى لهب النار فتخطفه النار، (و) هكذا يتخطف القلب المملو من النور التلاوة و القرآن كذلك . فكما ان الحطب يذهب حجمه و لا يبقى الا الرماد اليسير فكذلك يذهب حجم الحروف و الكلمات و تخف القراءة ، و لا تبقى عند ذلك وسوسة البتة ، و كل حرف من القرآن يقع من الوجود كالجبل فيفنيه و يذهب آثاره ، و ينضاف نوره الى النور الذى فى القلب فيزداد نورا و يزداد الوجود متلاشيا، ⁽⁹²³⁾ و عند ذلك يدرج الزيادة فى صفاء الوقت حتى لعل القارى و المصلى يختم الختم ⁽⁹²⁴⁾ فى ادنى زمان . و لايتصور ذلك فى حق غير من هو بهذا النعت .
و تاييد بر احاطه علم حضرتش آن كه : عالم عارف ، سهروردى گويد: گاهى آن قدر انوار فضل بر باطن سلطه مى يابد كه قلب از آن سرشار شده تا آن جا كه آثار وجود و تلوينات نفس محو مى گردد، و گاهى اين حالت در تمام خلوت نشينى ها و اذكار دست مى دهد، و اين به دليل كمال مشغوليت قلب به خداى يگانه است . پس چون در نماز يا غير آن باشد، تلاوت و قرآن به منزله هيزمى در آتش خواهد بود كه آتش آن را مى ربايد، همچنين قلب سرشار ازنور نيزتلاوت و قرآن را مى ربايد. و همان گونه كه هيزم در آتش حجم خود را از دست مى دهد و جز اندكى خاكستر باقى نمى ماند همين طور حجم حروف و كلمات از بين مى رود و قرائت تخفيف مى يابد، كه در اين هنگام البته وسوسه اى باقى نمى ماند و هر حرفى از قرآن از جنبه وجود مانند كوه آن را فانى ساخته و آثارش را از بين مى برد، و نور آن به نورى كه در قلب است اضافه شده و در نتيجه قلب نورانى شده و وجود متلاشى تر خواهد شد، و اينجاست كه افزودگى در صفاء وقت راه مى يابد تا آن جا كه بسا قارى و نمازگزار يكدوره قرآن را دركمترين زمان ختم مى كند. و اين معنا در مورد كسى كه به اين وصف متصف نيست تصور ندارد.
و من هنا قال النبى صلى الله عليه وآله : لو كان القرآن فى اهاب لما مسته النار. ⁽⁹²⁵⁾ و المراد ظرف وعاء⁽⁹²⁶⁾ تدبره ، و سلك طريقه لم تمسه النار. اما نار الاخرة فظاهرة ، و اما نارالدنيا فلان الواصلين من اولياء الله الكاملين فى قوتهم النظرية و العملية يبلغون حدا ينفعل العناصر عن نفوسهم ، فتتصرف فيها كتصرفهم فى ابدانهم ، فلا يكون لها فى ابدانهم اثر.
و از همين جاست كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: اگر قرآن در ظرفى از پوست (بدن انسان ) باشد آتش بدان (بدن ) نمى رسد. و مراد ظرفى است كه آن را تدبر كند و راه آن را بپويد كه آتش بدان نمى رسد. اما آتش آخرت ، كه وجه آن روشن است و اما آتش دنيا (بدو نمى رسد) از اين روست كه اولياء واصلى كه در قوه نظرى و عملى به كمال رسيده اند به حدى ميرسند كه عناصر از نفوس آن ها منفعل مى گردد و تاثير مى پذيرد، و همان گونه كه در بدن خود تصرف مى كنند در آن عناصر تصرف مى نمايند، لذا آتش (يا عناصر) در بدنهاى آنان اثر نمى گذارد.
و اعلم ان اعظم علوم القرآن تحت اسماء الله تعالى و صفاته ، و لم يدرك الخلق منها الا بقدر عقولهم و افهامهم ، و اليه الاشارة بقوله تعالى : انزل من السماء ماء فسالت اودية بقدرها فاحتمل السيل زبدا رابيا. ⁽⁹²⁷⁾ فالماء هو العلم انزل من سماء جوده ففاضت اودية القلوب كل على حسب استعدادها و ان كان وراء ما ادركوه اطوار اخرى لم يقفوا عليها. و لما وقف قدوة اهل العلم على كلها قال : انا كلام الله الناطق ، و انا النقطة تحت باء بسم الله . و فى رواية معلى بن خنيس على ابى عبدالله عليه السلام : ما منن امر يختلف فيه اثنان الا وله اصل فى كتاب الله و لكن لا يبلغه عقول الرجال . ⁽⁹²⁸⁾
بدان كه بخش اعظم علوم قرآن تحت اسماء و صفات خداى متعال قرار دارد كه آفريدگان جز به اندازه عقل و فهم خود از آن بهره مند نخواهند بود، و به همين مطلب اشاره دارد اين آيه شريفه كه : از آسمان آبى فرو فرستاد پس هر دره اى به اندازه ظرفيتش در آن آب جارى مى گردد، پس سيل كف برآمده اى را بر مى دارد.... آب همان علم است كه خداوند از آسمان جود خود فرو مى ريزد پس هر دلى به اندازه استعداد و ظرفيت خود از آن مى جوشد، هر چند كه در پشت آن چه آنان درك كرده اند، اطوار ديگرى است كه اينان بدانهادست نيافته اند. و چون پيشواى همه اهل علم بر تمام اين اطوار دست يافته از اين رو فرموده است : من كلام ناطق خدايم و من نقطه زير باى بسم الله ام . و در روايت معلى بن خنيس از امام صادق عليه السلام وارد است كه : هيچ مطلبى نيست كه دو تن درباره آن اختلاف داشته باشند جز اين كه در در كتاب خدا اصلى دارد ولى عقل (عموم ) رجال بدان نمى رسد.