El-Mizân Tefsiri

Allame Muhammed Hüseyin TABATABAİ(r.a)
                             Cilt:7

                     EN'ÂM SURESİ

                             ( Tamamı:1-165)

                                         İÇİNDEKİLER



Ayetlerin Meâli

151- De ki: "Gelin, Rabbinizin size neleri haram kıldığını okuyayım:
O'na hiçbir şeyi ortak koşmayın, ana-babaya iyilik edin, fakirlik
korkusuyla çocuklarınızı öldürmeyin; sizi de, onları da biz
besliyoruz; çirkin işlerin açığına da, kapalısına da yaklaşmayın ve
haksız yere Allah'ın yasakladığı cana kıymayın. Aklınızı kullanasınız
diye O size bunları tavsiye etti."
152- "Erginlik çağına kadar en güzel biçimde yaklaşma dışında yetimin
malına yaklaşmayın, ölçü ve tartıyı adaletle ölçüp tartın; biz,
kişiye gücünün yettiğinden fazlasını yüklemeyiz; söylediğiniz zaman,
akrabanız da olsa adaletli davranın ve Allah'ın ahdine vefa
edin. Düşünesiniz diye O size bunları tavsiye etti."
153- "İşte benim doğru yolum budur; ona uyun, başka yolara uymayın;
sonra sizi O'nun yolundan ayırır. Korunasınız diye O size
bunları tavsiye etti."
154- Sonra iyilik edenlere (eksiklerini) tamamlayıcı, her şeyi açıklayıcı,
yol gösterici ve rahmet olarak Musa'ya kitabı verdik ki, Rablerinin
huzuruna varacaklarına inansınlar.
155- Bu (Kur'ân) da, indirdiğimiz mübarek bir kitaptır; ona uyun
ve (yasaklarından) korunun ki, size merhamet edilsin.
156- "Kitap yalnız bizden önceki iki topluluğa indirildi, biz ise onların
okumasından gerçekten habersizdik." demeyesiniz diye.
157- Yahut, "Eğer bize kitap indirilseydi, biz onlardan daha çok
doğru yolda olurduk." demeyesiniz diye. İşte size de Rabbinizden
açık bir delil, yol gösterici ve rahmet geldi. O hâlde, Allah'ın ayetlerini
yalanlayıp onlardan yüz çevirenden daha zalim kimdir? Ayetlerimizden
yüz çevirenleri, yüz çevirmelerinden ötürü en kötü azapla
cezalandıracağız.

AYETLERİN AÇIKLAMASI

Bu ayetlerde, Allah tarafından indirilen belli bir şeriata mahsus olma-

590 ......................................................................... El-Mîzân Fî Tefsîr-il Kur'ân – c.7

yan evrensel haramlar açıklanıyor. Allah'a ortak koşmak, annebabaya
iyilik etmeyi terk etmek, çirkin işlere yaklaşmak, dokunulması
yasak olan cana haksız yere kıymak -yoksulluk korkusuyla çocukları
öldürmek de bu kapsama girer-, güzel olmayan bir yöntemle
yetimin malına el uzatmak, ölçü ve tartıda adaletli davranmamak,
sözlü zulümde bulunmak, Allah'a verilen sözü tutmamak, Allah'tan
başkasının yoluna uyup dinde ihtilâf çıkarmak gibi.

Burada sayılan hususların evrensel yasalar olduğunun kanıtı, yüce Allah'ın
geçmiş peygamberlerle ilgili olarak aktardığı sözler arasında,
onların ümmetlerine yönelik dinsel tebliğ kapsamında bunları gündeme
getirmiş olmalarıdır. Nuh, Hud, Salih, İbrahim, Lut, Şuayb, Musa
ve İsa Peygamber'den (selâm üzerlerine olsun) aktarılan açıklamaları
buna örnek gösterebiliriz. Nitekim yüce Allah bir ayette şöyle
buyurmuştur: "O size, dinden Nuh'a tavsiye ettiğini, sana
vahyettiğimizi, İbrahim'e, Musa'ya ve İsa'ya tavsiye ettiğimizi şeriat
yaptı. Şöyle ki: Dini doğru tutun ve onda ayrılığa düşmeyin." (Şûrâ, 13)
Bu ayette, Nuh'a, İbrahim'e, Musa'ya ve İsa'ya verilenlerin tavsiye
şeklinde ifade edilmesi, bunun yanında evrensel ilâhî yasakları içeren
bu üç ayette de bunlardan söz edilirken tavsiye tabirinin kullanılması,
Kur'ân'ın son derece incelikli, latif üslûbunun örneklerindendir.
Hani buyuruyor ya: "Aklınızı kullanasınız diye O size bunları tavsiye
etti.", "Düşünesiniz diye O size bunları tavsiye etti.", "Korunasınız
diye O size bunları tavsiye etti."

Kaldı ki, bu ayetlerde işaret edilen hususlar üzerinde iyice düşünüldüğü
zaman, ne kadar basit ve ayrıntısız olursa, olsun ve muhatap
aldığı toplum ne kadar ilkel olursa olsun, ilâhî dinin bunlarsız düşünülemeyeceği,
bunlarsız anlamı olamayacağı anlaşılmaktadır.

151) De ki: "Gelin, Rabbinizin size neleri haram kıldığını okuyayım: O'-
na hiçbir şeyi ortak koşmayın."


"Gel" anlamına gelen "Teale" kelimesiyle ilgili olarak şöyle denmiştir:
Bu kelime, "ulüvv" (yükseklik) kökünden türemiştir. Kelime emir ifade
ettiğinden ve gerçekte öyle olmasa da emir verenin genelde yüksek
yerde olduğu varsayıldığından bu anlamı ifade etmek için [aslında
"yukarı çık" anlamına gelen] bu kökten böyle bir türev üretil

En'âm Sûresi / 151-157 ........................................................................................ 591

miştir. Ayette geçen "etlû" kelimesinin kökü olan "et-tilâveh", "elkıraeh"
(okumak) sözcüğüne yakın bir anlam ifade eder.

"Aleykum=size" ifadesi, "etlû=okuyayım" veya "hareme=haram kıldığı"
ifadesiyle ilintilidir. Çünkü her ikisiyle de ilintili olabilme salâhiyetine
sahiptir. Bazılarına göre ise, "aleykum=size" sözcüğü, cümle içinde
ism-i fiil konumundadır ve "size gerekir" anlamını ifade eder.
"ortak koşmayın." cümlesi de, onunla ilintilidir. Bu durumda cümlenin
şu şekilde kurulması gerekir: "Allah'a ortak koşmamanız, anababaya
iyi davranmanız... size gerekir." Ancak bu anlam, ayetin akışından
ilk etapta insanın zihninde uyanabilecek bir anlam değildir.

"Gelin... neleri haram kıldığını okuyayım..." ifadesinde okuma vaadinde
bulunulduğu için, konuşmanın akışı vahiydeki gibi korunmuştur.
Dolayısıyla yasaklar hususunda bazen nehiy sıygası kullanılmış,
bazen de yasak olanın tersi emredilmiştir. Meselâ, "O'na hiçbir şeyi
ortak koşmayın.", "Fakirlik korkusuyla çocuklarınızı öldürmeyin.",
"Çirkin işlere yaklaşmayın." dendiği gibi, "Ana-babaya iyilik edin.",
"Ölçü ve tartıyı adaletle tam ölçüp tartın.", "Söylediğiniz zaman da...
adaletli davranın."...

Sayılan haramlar içinde de şirke öncelik verilmiştir. Çünkü şirk en
büyük zulümdür. Şirkin Allah tarafından bağışlanması beklenemez.
Nitekim yüce Allah bir ayette şöyle buyurmuştur: "Allah kendisine ortak
koşulmasını bağışlamaz; bundan başkasını dilediği kimse için
bağışlar." (Nisâ, 48) Ayrıca her iyilik bir şekilde tevhit inancıyla bağlantılı
olduğu gibi, her günah da sonuçta şirke dayanır.

"Ana-babaya iyilik edin."

Yani, ana-babaya iyi davranın. Mecma'ul-Beyan adlı eserde şöyle deniyor:
"Yani [Rabbiniz, size] ana-babaya iyi davranmayı tavsiye etti.
'Şunu haram kıldı' ifadesinin, 'Onun haram olduğuna dair tavsiyede
bulundu, ondan uzak durulmasını emretti' anlamını içeriyor olması
da, bu açılımı destekliyor." (Mecma'ul-Beyan'dan alınan alıntı burada
son buldu.)

Kur'ân'da birçok yerde, ana-babaya iyi davranılmasına ilişkin tavsiyeye
tevhit emrinden ve şirk yasağından hemen sonra yer verilmiştir.
Buna şu ayetleri örnek gösterebiliriz: "Rabbin, yalnız kendisine

592 ......................................................................... El-Mîzân Fî Tefsîr-il Kur'ân – c.7

tapmanızı ve anaya-babaya iyilik etmenizi emretti." (İsrâ, 23) "Hani
Lokman oğluna öğüt vererek demişti ki: 'Yavrum, Allah'a ortak koşma;
çünkü ortak koşmak büyük bir zulümdür.' Biz insana, anababasını
tavsiye ettik." (Lokmân, 13-14)

Bu da gösteriyor ki, ana-babaya karşı kötü davranma, onlara başkaldırma
en büyük günahlar arasında yer alır ya da Allah'a ortak koşmadan
sonra, en büyük günah odur. Akıl da bunun böyle olduğunu
öngörmektedir. Çünkü insanların toplumsal yaşamı olmadan ne hayat
olur, ne din. Buna rağmen toplum anlaşmaya dayalı itibarî bir olgudur.
Bunun meydana gelmesi ve korunması, ancak nesli sevmekle
mümkündür. Bu ise, bir yandan ana-baba, öbür yandan çocuklardan
oluşan aile ortamına merhamet bağının egemen kılınmasıyla gerçekleşebilir.
Çocuklar, anne ve babanın doğaları gereği evlâtlarının üzerine
düştükleri bir dönemde onların merhametlerine ve iyiliklerine
muhtaçtırlar. Anne ve babanın bu doğal eğilimi, çocuklarına iyilik
etmeleri için en büyük teşvik edici etkendir, ayrıca tavsiyeye gerek
yoktur. Fakat onların çocuklarının şefkat ve merhametlerine muhtaç
olmaları durumu tamamen farklıdır. Bu, anne ve babanın yaşlılık dönemlerine,
kendi başlarına ihtiyaçlarını gideremedikleri zamanlara
denk gelir. O zaman da çocuklar gençlik çağlarını ve güçlerinin doruklarında
oldukları vakitleri yaşarlar.

Kendilerine muhtaç oldukları ve beklenti içinde oldukları bir zamanda
çocukların anne ve babalarına eziyet etmeleri, onlara karşı kötü
davranmaları, sonra bunun bütün toplumda yaygınlaşması, çocuk
doğurma ve eğitme duygusunun ortadan kalkmasına neden olur. Bu
da bir yandan üreme amaçlı cinsel birleşmeyi, dolayısıyla nesli kesintiye
uğratır; bir yandan da aile kurma, küçük bir toplumsal birimi oluşturma
hususunda itici bir rol oynar. Artık babalık ve annelik kurumlarının
saygınlığı kalmaz. Bunun sonucunda öyle bir nesil ortaya
çıkar ki, arlarında akrabalık bağları olmaz, birbirlerine merhamet
etmek nedir bilmezler. O zaman toplumsal bağlar çözülür, birlikten
doğan güç dağılır, bütünlükten eser kalmaz. Öyle bir bozulma, öyle
bir yozlaşma egemen olur ki, bunu hiç kanun, hiçbir gelenek
düzeltemez. Böyle bir toplumdan dünya ve ahiret mutluluğu göçüp

En'âm Sûresi / 151-157 ........................................................................................ 593

gider. İnşaallah ileride bu dinsel gerçeklikle ilgili olarak daha etraflı
açıklamalar içeren bir bölüme yer vereceğiz.

"Fakirlik korkusuyla çocuklarınızı öldürmeyin; sizi de, onları da biz
besliyoruz."

Ayette geçen "el-imlak"; mal ve yiyecek hususunda iflâs etmek demektir.
"et-Temelluk" (Birine yalan sevgi gösterip yaltaklanmak) kelimesi
de bu kökten türemiştir. Memleketleri sık sık kuraklık ve kıtlıkla
karşı karşıya kaldığı için cahiliye Arapları arasında fakirlik korkusuyla
çocukları öldürmek yaygın bir gelenekti. Cahiliye Arabı iflâs
etmek durumuyla karşı karşıya kaldığında, ilk iş olarak çocuklarını
öldürmeye kalkardı. Onları yoksulluk ve açlık içinde bir hayat sürdürürken
görmeyi kendine yedirmezdi.

Bu yasak, şu ifadeyle gerekçelendiriliyor: "sizi de, onları da biz
besliyoruz." Yani siz onları, geçimlerini temin edememe korkusuyla
öldürüyorsunuz, ama onların rızklarını siz vermiyorsunuz ki! Bilâkis
sizin de, onların da rızkını veren; sizi de, onları da besleyen, geçindiren
Allah'tır. Şu hâlde çocuklarınızı öldürmeyin.

"Çirkin işlerin açığına da, kapalısına da yaklaşmayın."

Ayette geçen "el-fevâhiş", "fâhişe"nin çoğuludur ve iğrenç, çirkin şey
demektir. Yüce Allah kitabında zinayı, homoseksüelliği ve namuslu
kadınlara iftira atmayı bunun örneklerinden saymıştır. Açığından ve
kapalısından maksadın da, açıktan ve gizlice işlenen çirkin hayâsızlıklar
olduğunu düşünüyoruz. Açıktan zina etmek, metres tutmak ve
gizli dost hayatı yaşamak gibi.

Bu gibi hayâsızlıkların normal bir şey gibi kabul edilmesi, onların çirkinliğinin
ve yüz kızartıcılığının yok sayılması anlamına gelir. Bu da
onları yaygınlaştırır. Çünkü insan nefsi, alıkonduğu bu hayâsızlıklara
karşı güçlü bir eğilim taşır. Bunlarla kendisinin arasındaki engeller
ortadan kalktığı zaman yoksun bırakıldığı bu lezzetlere ve arzulara
karşı büyük bir istek duyar ve kısa zamanda insanlar arasında yaygınlaşırlar.
Bu tür çirkin hayâsızlıkların insanlar arasında yaygınlaşması
neslin kesilmesine, aile hayatının ortadan kalkmasına yol açar.
Aile dediğimiz küçük toplumsal birimin yok olması da, büyük insan

594 ......................................................................... El-Mîzân Fî Tefsîr-il Kur'ân – c.7

topluluğunun yok olmasını kaçınılmaz kılar. İleride uygun bir yerde
bu konuyla ilgili daha ayrıntılı bilgiler sunacağız.

Aynı şekilde adam öldürmeyi, onu izleyen diğer hayâsızlıkları normal
karşılamak, genel güvenliği ortada kaldırır. Genel güvenliğin yok olması
da, insan toplumunun bünyesinin çökmesi, temellerinin çürümesi
anlamına gelir.

"Haksız yere Allah'ın yasakladığı cana kıymayın..."

Yani, Allah'ın öldürülmesini yasakladığı veya kan ve hak hususunda
yasalar çerçevesinde dokunulmaz kıldığı cana kıymayın. Bazıları demişlerdir
ki: Çirkin işlerin genel kapsamı içinde olmasına karşın, yüce
Allah'ın adam öldürmekten ayrıca söz etmesi, cana verdiği önemi ve
adam öldürmenin ağır bir suç olduğunu göstermek içindir. Fakirlik
korkusuyla çocukların öldürülmesinin de genel olarak çirkin işler
kapsamında olmakla beraber özel olarak zikredilmesi de bu gerekçeden
ileri gelmektedir. Araplar bunu yaparken, fakirlik korkusuyla
babanın evlâtlarını öldürebileceğini düşünüyorlardı. Güya baba böyle
yapmakla onurunu kurtarıyordu. Babalık bir anlamıyla çocuğun sahibi
olmayı ifade ederdi.

Yüce Allah, yasalar çaresinde dokunulmaz kıldığı cana, yani Müslümanın
veya sözleşmeli kâfirin canına kıyılmasının yasaklanmasına
ilişkin genel hükümden bir hususu istisna etmiş, haklı yere öldürmeyi
bunun dışında tutmuştur. Bununla kısas veya şer'î bir diğer cezanın
öldürmeyi gerektirdiği durumlar kastedilmiştir.

Ardından sözü edilen hususların haramlığı şu ifadeyle pekiştiriliyor:

"Aklınızı kullanasınız diye O size bunları tavsiye etti." Ayette sayılan
beş olgunun yasaklığının gerekçelendirilmesi bağlamında, "aklınızı
kullanasınız" ifadesinin kullanılmış olmasının gerisindeki amaçla ilgili
açıklamalara ileride yer vereceğiz.

152) "Erginlik çağına erişinceye kadar en güzel biçimde yaklaşma dışında
yetimin malına yaklaşmayın."


Yaklaşma yasağı, genellik ifade etmek için kullanılmış bir deyimdir.
Dolayısıyla yetimin malını yemek, kullanmak ve onda herhangi bir
tasarrufta bulunmak yasaktır. Ancak onun malını en güzel bir yön

En'âm Sûresi / 151-157 ........................................................................................ 595

temle kullanmak için yaklaşmak bu genel yasağın kapsamında değildir.
Bu yasak ve bu haramlık, yetimin erginlik çağına erişmesine
kadar devam eder. Erginlik çağına erişince, artık malını idare etmekten
âciz bir yetim değildir. Dolayısıyla malını idare edecek bir veliye
ihtiyacı olmaksızın kendi malını idare edebilir.

Bundan da anlıyoruz ki, ayette geçen "yebluğe eşuddehu" ifadesiyle
yetim çocuğun erginlik çağına erişmesi ve rüştünü ispatlaması kastedilmiştir.
Nitekim aşağıdaki ayette de bu konuya değinilmiştir: "Evlenme
çağına gelinceye kadar yetimleri deneyin; eğer onlarda bir olgunluk
görürseniz, mallarını kendilerine verin. Onların mallarını israf
ederek veya büyüyecekler (de geri alacaklar) diye tez elden yemeyin."
(Nisâ, 6)

Buradan hareketle anlıyoruz ki, yetimin malı üzerinde tasarrufta bulunma
yasağının, "erginlik çağına erişinceye kadar" şeklinde sınırlandırılmasından
maksat, yetim erginlik çağına erişince yaklaşma
yasağı kalkıyor ve malı üzerinde tasarrufta bulunması serbest oluyor,
değildir. Bilâkis, bu ifadeyle güdülen amaç, onun malına yaklaşılabilecek
zamanı belirlemektir. Ki bu zamandan sonra mesele ortadan
kalkıyor. Dolayısıyla ifadenin şöyle bir anlama geldiğini söyleyebiliriz:
Malını yönetip çoğaltmayı beceremeyen yetimin malını idare edin ve
çoğalmasını sağlayın, ta ki kendisi büyüyüp buna güç yetirinceye kadar.

"Ölçü ve tartıyı adaletle tam ölçüp tartın; biz, kişiye gücünün yettiğinden
fazlasını yüklemeyiz."

Ölçü ve tartıyı adaletle tam ölçüp tartmak, en ufak bir eksiltmeye
gitmeksizin adaletli davranmaktır. "Biz, kişiye gücünden fazlasını
yüklemeyiz." ifadesi, bir yanlış anlamaya meyan vermemeye yöneliktir.
Sanki şöyle demek isteniyor: "Ölçü ve tartıda gerçek adalete göre
hareket etmek, insan nefsi için imkânsız bir şeydir. Şu hâlde insanın
bu bağlamda gerçeğe en yakın olanı yakalama çabası içine girmesi
kaçınılmazdır." Buna cevap olarak da şöyle denmiştir: "Biz, kişiye gücünden
fazlasını yüklemeyiz." "Biz, kişiye gücünden fazlasını yüklemeyiz."
ifadesinin her iki hükümle birden, yani, "yetimin malına yaklaşmayın"
ve "ölçü ve tartıyı adaletle tam ölçüp tartın." ifadeleriyle i-

596 ......................................................................... El-Mîzân Fî Tefsîr-il Kur'ân – c.7

lintili olması da muhtemeldir.

"Söylediğiniz zaman, akrabanız da olsa adaletli davranın."

Burada özellikle akrabalardan söz edilmiştir; çünkü akrabalık duygusu
ve yakınlığı, onun tarafını tutmayı, onu malı ve canı hususunda zarara
ve kötülüğe karşı korumayı gerektirir. Bundan da anlı-yoruz ki,
ayette geçen söylemekten maksat, birinin yarar veya zarar görmesini
sağlayacak türden bir söylemedir. Nitekim adaletin de bu söylemeyle
birlikte zikredilmesi, bu ihtimali güçlendirmekte ve bu hususta zalimce
davranılabileceğini de göstermektedir. Dolayısıyla bu söyleme
şahitlik, yargılama ve fetva verme gibi birtakım haklarla ilgilidir, hukuksaldır.
O hâlde şöyle bir anlam kastedilmiştir: İnsanların yararı veya zararıyla
ilgili sözlerinize dikkat edin, onları denetleyin ve bu hususta tam
adalete uyun. Merhamet, şefkat veya herhangi bir duygu sizi bir tarafı
tutmaya yöneltmesin. Sözleri tahrif etmenize, dolayısıyla başkalarının
haklarına tecavüz etmenize neden olmasın. Sevdiğiniz tarafın lehine,
sevmediğiniz tarafın da aleyhine olabilecek şekilde şahitlikte
bulunmanıza veya yargılamanıza yol açmasın.

Mecma'ul-Beyan adlı eserde şöyle deniyor: "Bu ayet, söz sanatının en
beliğ örneklerindendir. Çok az ifadelerle ikrarlar, şahitlikler, vasiyetler,
fetvalar, yargılar, hükümler, mezhepler, marufu emretme ve
münkeri yasaklama gibi temel olguları içermiştir."

"Allah'ın ahdine vefa edin."

Ragıp İsfahanî el-Müfredat adlı eserinde der ki: "el-Ahd; bir şeyi sürekli
ve her durumda korumak ve gözetmek demektir." Bu yüzden
fermanlar, şer'î yükümlülükler, verilen görevler için kullanıldığı gibi
sözleşmeler, antlaşmalar, adak ve yeminler için de kullanılmıştır.
Kur'ân'da daha çok ilâhî buyruklar anlamında kullanılır. Tefsirini sunduğumuz
ayette, sözcüğün Allah'a izafe edilmesi ve genel ilâhî hüküm
ve tavsiyelerin açıklanması bağlamında kullanılmış olması, "Allah'ın
ahdine vefa edin." ifadesindeki ahitten maksadın, ilâhî dinsel
yükümlülükler olması ihtimalini güçlendirmektedir. Ama aynı zamanda
ahitten maksadın, verilen söz, yapılan anlaşma olması

En'âm Sûresi / 151-157 ........................................................................................ 597

da muhtemeldir. "Allah'a şu şu hususlarda söz verdim." demek gibi.
Yüce Allah bir ayette şöyle buyurmuştur: "Ahde vefa edin; çünkü ahitten
sorulacaktır." (İsrâ, 34)

Buna göre, tefsirini sunduğumuz ayette ahdin yüce Allah'a izafe edilmesi,
aşağıdaki ayette şahitliğin O'na izafe edilmesine benzer: "Allah'ın
şahitliğini saklamayacağız." (Mâide, 106) Burada, Allah ile bir
muameleye girildiğine işaret etmek için böyle bir ifade kullanılmıştır.
Sonra ayette sözü edilen yükümlülükler şu ifadeyle pekiştirilmiştir:

"Düşünesiniz diye O size bunları tavsiye etti."

153) "İşte benim doğru yolum budur; ona uyun, başka yollara uymayın;
sonra sizi O'nun yolundan ayırır..."


Ayetin başındaki edat, "enne" ve "en" şeklinde okunmuştur. Bununla,
"O'na hiçbir şeyi ortak koşmayın.." ifadesinin mahalline matuf olduğu
anlatılmak istenmiştir. Bazıları da, yeni bir başlangıç olduğu ihtimalinden
hareketle "inne" şeklinde okumuşlardır.

Ayetlerin akışından anladığımız kadarıyla, bu ayetin içeriği de, Peygamberimize
(s.a.a), insanlara okuması emredilen tavsiyelerden biridir.
Bu tavsiyeler şu ifadeyle başlamıştı: "De ki: Gelin, Rabbinizin size
neleri haram kıldığını okuyayım..." Bu ise, "İşte benim doğru yolum
budur; ona uyun." ifadesinin, amacın bizzat kendisiyle ilintili olmasından
dolayı akış içinde yer almamış olmasını gerektirir. Çünkü dinin
genel ilkeleri önceki iki ayette sunulmuştur. O hâlde bu ifade,
kendisinden sonraki "başka yollara uymayın" ifadesinin içeriğine
zemin hazırlama amacıyla akış içinde yer almıştır. Nitekim bu cümle
de kendisinden sonraki, "sonra sizi O'nun yolundan ayırır." cümlesinin
içeriğine ilişkin bir hazırlık ifadesi mahiyetindedir.

Dolayısıyla ayette şu mesaj veriliyor: "O'nun yolundan ayrılarak dağılıp
parçalanmayın, ihtilâfa düşmeyin." Bu bakımdan ayet, şu ayetle
aynı mesajı içermektedir: "O size, dinden Nuh'a tavsiye ettiğini, sana
vahyettiğimizi, İbrahim'e, Musa'ya ve İsa'ya tavsiye ettiğimizi şeriat
yaptı." (Şûrâ, 13) O hâlde ayette, dinin yaşatılmasına ilişkin emirden
maksat, dinden şeriat olarak tavsiye edilen hükümlerin uygulanmasıdır.
Dinde ayrılığa düşmeyin uyarısına zemin hazırlamak amacıyla,
bu emir bir kez daha tekrarlanmış gibidir.

598 ......................................................................... El-Mîzân Fî Tefsîr-il Kur'ân – c.7

Bu durumda ayetin anlamı şu şekilde belirginleşmektedir: Rabbinizin
size haram kıldığı ve size uymanızı tavsiye ettiği hususlardan biri
de, içinde farklılık ve ihtilâf diye bir şey olmayan Allah'ın dosdoğru
yolunu bırakıp başka yollara uymamanızdır. Çünkü Allah'ın yolunun
dışındaki yollara uymanız, sizi O'nun yolundan uzaklaştırır, ayrı düşürür.
Bu durumda O'nun yolu hakkında ihtilâflara düşersiniz, dosdoğru
yolun dışına çıkarsınız. Çünkü dosdoğru yolun bölümleri arasında
farklılık olmadığı gibi, izleyicileri arasında da ihtilâf olmaz.

Ayetlerin akışı, "benim yolum" ifadesiyle Peygamber'in (s.a.a) yolunun
kastedilmiş olmasını gerektirmektedir. Çünkü Rabbinden aldığı
emir doğrultusunda insanlara bu yükümlülükleri açıklayan odur. Nitekim
hitaba, "Gelin... okuyayım" şeklinde başlanmıştır. Dolayısıyla
onlarla konuşan Peygamber efendimizidir, onlar da Peygamberimizin
muhatapları konumundadırlar. Yüce Allah ise, ayetlerin akışında gaip
(üçüncü şahıs) konumundadır. Nitekim tefsirini sunduğumuz ayetin
sonunda O'ndan gaip sıygasıyla söz ediliyor: "Sonra sizi O'nun yolundan
ayırır... O size bunları tavsiye etti." Dosdoğru yolun Hz. Peygamber'e
(s.a.a) izafe edilmesinin bir sakıncası yoktur. Nitekim başka bir
ayette dosdoğru yol, Allah'ın kendilerine nimet verdiği kullarından olan
peygamberlere, sıddıklara [peygamberlerin yolunu izleyerek sözleri
ve davranışları arasında çelişki bulunmayanlara], şahitlere [fiilî
hayatlarıyla peygamberlerin sunduğu ilâhî mesajın canlı tanıkları olanlara]
ve salihlere [peygamberlerin öğretileri doğrultusunda yapıcı
amellerle dünyayı imar edenlere] izafe edilmiştir: "Bizi doğru yola hidayet
et; kendilerine nimet verdiğin... kimselerin yoluna." (Fâtiha, 7)
Ne var ki müfessirler, "benim yolum" ifadesindeki birinci şahıs zamirinin
yüce Allah'a dönük olduğunu savunur gibidirler. Onlara göre
ayette iltifat sanatının bir örneği gösterilmiştir. Fakat bu iltifat, "benim
yolum" ifadesinde değil, "O'nun yolundan" ifadesinde söz konusudur.

Dolayısıyla ayetin anlamı şu şekilde belirginleşmektedir:
"Gelin size Rabbinizin tavsiye ettiklerini okuyayım. O diyor ki: Bu,
benim dosdoğru yolumdur; ona uyun." Veya: "O'nun size tavsiyesi
şudur: Bu, benim dosdoğru yolumdur; ona uyun, ondan başka yollara
uymayın; sonra sizi benim yolumdan ayırır." Dolayısıyla daha ön

En'âm Sûresi / 151-157 ........................................................................................ 599

ce de söylediğimiz gibi iltifat, "O'nun yolundan" ifadesi açısından
söz konusudur.

Kesin olan bir şey var ki, yüce Allah bu ayette, sözünü ettiği dinsel
genel prensipleri "dosdoğru yolu" olarak isimlendiriyor. Bu öyle bir
yoldur ki, izleyicisini kesinlikle maksada ulaştırır, bölümleri arasında
ve kendisini izledikleri sürece izleyicileri arasında ihtilâf, ayrılık meydana
gelmez. Bunun ardından yüce Allah muhatapları, başka yollara
uymamaları hususunda uyarıyor. Çünkü bu yolların özelliği insanlar
arasına ayrılık ve farklılık tohumları ekmeleridir. Bunlar, şeytanî heveslerin
yollarıdır. Bu yolları izledikten sonra bu hevesleri frenleyecek
bir kontrol mekanizması olmaz. Ama fıtrat ve yaratılış esasına dayanan
Allah'ın yolunda durum farklıdır ve Allah'ın yaratmasında değişiklik
söz konusu değildir. İşte doğru din budur. En sonunda da yüce
Allah, hükmünü şu ifadeyle pekiştiriyor. "Korunasınız diye O size bunları
tavsiye etti."

Üç ayetin sonundaki sonuç cümleleri birbirinden farklıdır. İlkinde,
"Aklınızı kullanasınız diye O size bunları tavsiye etti."; ikincisinde,
"Düşünesiniz diye O size bunları tavsiye etti."; üçüncüsünde ise, "Korunasınız
diye O size bunları tavsiye etti." denmiştir.

Bu şekilde değişik ifadelerin kullanılmış olmasını şöyle izah etmek
mümkündür: Söz konusu ayetlerin ilkinde işaret edilen Allah'a ortak
koşma, ana-babaya karşı serkeşlik, onlara eziyet etme, fakirlik
korkusuyla evlâtları öldürmek, çirkin hayâsızlıklara yaklaşmak, dokunulmaması
gereken cana haksız yere kıymak gibi olgular, insan
fıtratının daha ilk bakışta haram olduklarını anlayabileceği şeylerdir.
Diğer hayvanlardan sahip olduğu akıl yeteneğiyle ayrılan normal
bir insan, heva ve hevesinin peşine düşmediği, karanlık duyguların
aklını kuşatmadığı, aklının üzerine yoğun bir perde germediği
sürece bu tür suçları işlemeye yeltenmez. Dolayısıyla heva ve heveslerin
etkisinden kurtularak birazcık olsun aklı kullanmak, insan
için bunların haramlığının ve olumsuzluğunun belirginleşmesini
sağlayabilir. Bu yüzden, "Aklınızı kullanasınız diye O size bunları
tavsiye etti." buyuruyor.
İkinci ayette sözü edilen yetimin malından uzak durmak, ölçü ve tar-

600 ......................................................................... El-Mîzân Fî Tefsîr-il Kur'ân – c.7

tıyı eksiksiz yapmak, adalete uygun söz söylemek, Allah'a verilen sözü
tutmak gibi hususlar, ilk ayette işaret edilen olgular düzeyinde net
değildirler. Tam tersine, insanın bunların gerçek mahiyetlerini kavraması
için akılla donanmış olmasının yanında bir ölçüde düşünmesi
de gerekir. Yani fıtrî akıl açısından bilinen genel maslahatlara ve sakıncalara
müracaat edilmesi gereği doğar. Ancak o zaman bu tür olguların
sakıncaları, toplum üzerindeki yıkıcı etkileri, insan türünün
diğer bireylerini nasıl bir yok oluş tehlikesiyle burun buruna getirdiği
anlaşılır. Küçüklere ve zayıflara merhamet edilmeyen, ölçü ve tartının
eksik yapıldığı, yargı sisteminde, yasamada adalete uygun hareket
edilmeyen, hak söze değer verilmeyen bir toplumda hayır diye bir şey
olur mu? İşte bu inceliğe dikkat çekmek için ayetin sonunda, "Düşünesiniz
diye O size bunları tavsiye etti." buyuruyor.

Üçüncü ayetin amacı ise, Allah'tan başkasının yoluna uymak suretiyle
dinde ayrılığa düşmeyi, ihtilâf çıkarmayı yasaklamaktır. Çünkü
dinsel takva duygusuna erişmek, ancak Allah'tan başkasının yoluna
uymaktan uzak durmakla mümkündür.

Şöyle ki: Dinsel takva duygusuna sahip olmak, ancak akletmek
ve düşünmek suretiyle ilâhî yasakları gözetmek ve haramlardan sakınmakla
mümkündür. Diğer bir ifadeyle dinsel takvaya ulaşmak, dinin
temelini oluşturan insan fıtratı doğrultusunda hareket etmekle
mümkündür. Nitekim yüce Allah bir ayette şöyle buyurmuştur: "Nefse
ve onu biçimlendirene, ona bozukluğunu ve korunmasını (takvasını)
ilham edene andolsun..." (Şems, 7-8) Yüce Allah takva sahiplerine, günahlardan
korunup haramlardan sakındıkları sürece, yollarını aydınlatacak,
böylece hak ile batılı birbirinden ayırt etmelerini sağlayacak
destekte bulunacağını va'detmiştir: "Kim Allah'ın yasaklarından sakınırsa,
Allah ona bir çıkış yolu gösterir." (Talâk, 2) "Allah'tan korkarsanız,
O size eğri ile doğruyu ayırdedici (furkan) bir anlayış verir."
(Enfâl, 29)

Demek ki insan, fıtrat yolunda hareket ederek akletmeyi ve düşünmeyi
esas alan bir yaklaşım içinde olduğu sürece takva yolunu izlemiş
olur. Ama bu dosdoğru yolun dışına çıktığı zaman, -ki bu, heva ve
heveslerin peşinden gitmekten, yere çakılıp kalmaktan ve dünyanın

En'âm Sûresi / 151-157 ........................................................................................ 601

çekici süslerine aldanmaktan başka bir şey değildir- duyguları onu
dünyevî zevklerin ardına takılmaya yöneltir, artık normal aklın gereklerine
aykırı hareket eder, dinsel takva tavsiyesini bir kenara bırakır,
kendisini bekleyen korkunç akıbetin oluşturduğu tehdide aldırış etmeden
zevklere dalar. Ne yaptığını ve kendisine ne yapıldığını bilmeyen
bir sarhoş gibi.

Nefsanî tutkular çeşit çeşittir; bu tutkular açısından bir disiplinden
veya tutkuların peşinden gidenleri şemsiyesi altında toplayacak bir
düzenden söz etmek mümkündür. Bu yüzden nefsanî hevaların peşinden
giden iki kişinin aynı yolda birlikte hareket ettikleri veya aynı
amaca doğru yol aldıkları pek görülen bir şey değildir. Yüce Allah,
Kur'ân'da onların çeşit çeşit yollara uyduklarından söz etmiştir: "Suçluların
yolu açık seçik ortaya çıksın..." (En'âm, 55) "Bozguncuların yoluna
uyma." (A'râf, 142) "Bilmeyenlerin yoluna uymayın." (Yûnus, 89)
Müşriklerle ilgili olarak da şöyle buyuruyor: "...Onlar, ancak zanna ve
nefislerin alçak heveslerine uyuyorlar. Oysa kendilerine, Rableri tarafından
hidayet gelmişti." (Necm, 23) Hidayetten, sapıklıktan, tâbi olmaktan
ve itaatten söz eden ayetleri incelediğimiz zaman, bu anlamı
destekleyen birçok husus görürüz.

Kısaca özetleyecek olursak; dinsel takva, ayrılık ve ihtilâfla bağdaşmaz,
ayrılıklar içinde olanlar takvaya ulaşamazlar. Açılan her yoldan
gitmek, hangisi arzusuna uyuyorsa onu izlemek, takva ile bir arada
olmaz. Tam tersine, değişmeyen ve izleyicileri arasında ihtilâf
olmayan dosdoğru yolu izlemek gerekir. Ancak o zaman kişinin takva
melekesine sahip olması beklenebilir. Yüce Allah'ın, "başka yollara
uymayın; sonra sizi O'nun yolundan ayırır." ifadesinden sonra, "Korunasınız
diye O size bunları tavsiye etti." ifadesine yer vermesi işte
bundan dolayıdır.

Ruh'ul-Meanî adlı tefsirde şöyle deniyor: "İlk ayet, 'Aklınızı kullanasınız
diye...' ifadesiyle son buluyor; bu ayet ise, -ikinci ayeti kastediyor-
'Düşünesiniz diye...' ifadesiyle son buluyor. Çünkü Araplar şirk esaslı
inanç sistemini, evlâtları öldürme geleneğini, zinaya yaklaşmayı,
haksız yere cana kıymayı sürdürüyorlardı, bundan kaçınmadıkları gibi
bu tür davranışların çirkinliğini de akletmiyorlardı. Allah onlara bu tür

602 ......................................................................... El-Mîzân Fî Tefsîr-il Kur'ân – c.7

şeyleri yasakladı ki bunların çirkinliğini akletsinler, dolayısıyla onlardan
uzaklaşsınlar, onları terk etsinler. Fakat yetimlerin mallarını korumak,
ölçü ve tartıyı eksiksiz yapmak, adalete uygun söz söylemek
ve verilen sözü tutmak gibi hususlara gelince, bunlar onların yapageldikleri
ve bu tür niteliklerle anılmaktan övünç duydukları hususlardı.
Yüce Allah bunları onlara emretti ki, şayet unutacak olurlarsa yeniden
hatırlasınlar. Kutb-i Razî de bu görüştedir." (Ruh'ul-Meanî aldığımız
alıntı burada son buldu.)

Okuyucu biliyor ki, Arapların yetimlerin mallarını korudukları, ölçü ve
tartıyı eksiksiz yaptıkları, sözlerinde adaleti gözettikleri şeklindeki
değerlendirmeler cahiliye Araplarının tarihçe tespit edilmiş yaşam
tarzlarıyla bağdaşmıyor. Sonra müellifin hatırlama şeklindeki çıkarsaması,
Kur'ân literatüründe ayette geçen "tezekkür"ün değil, "zikr"in
anlamıdır.

Mezkur tefsir kitabının müellifi devamla şöyle der: "İmam -Fahr-i
Razî'yi kastediyor- Tefsir'ul-Kebir'inde diyor ki: Bu ayetlerin her birinin
bu tür ifadelerle son bulmalarının nedeni şudur: İlk ayette işaret edilen
beş husus açık ve nettir; bunları akletmek ve anlamak bir zorunluluktur.
Bu ayette ise, -ikinci ayeti kastediyor- sözü edilen dört husus,
gizli ve zor şeylerdir; onlarla ilgili denge çizgisini tutturmak için
içtihada ve çokça düşünmeye ihtiyaç vardır. Bu da tezekkür=
düşünme demektir." (Alıntı burada son buldu.)

İlk ayetle ilgili olarak vurguladığı zorunluluk durumu, bizim yukarıda
sunduğumuz açıklamayla örtüşmektedir; ancak ikinci ayette işaret
edilen dört husus, insanın en basit bir düşünmeyle ulaşabileceği şeylerdir,
müellifin belirttiği gibi bir gizlilik ve zorluk söz konusu değildir.
Bu nedenledir ki müellif, düşünmeyi bu olguların özüyle değil, bunlarla
ilgili denge çizgisini tutturmayla irtibatlandırma gereğini duymuştur.
Böyle olunca da ayetin asıl anlamı gözden kaçmış oluyor. Çünkü
ayetlerin akışı, tavsiye edilen hususların özleriyle ilgili bir düşünmenin
sağlanmasına yöneliktir. Kaldı ki bunlar arasında, doğaları gereği
denge çizgisinin tutturulmasını gerektirenler, ilk iki olgudur. Yetimin
malına yaklaşma ve ölçü ve tartıyı eksik yapmama yani. Bu ikisiyle
ilgili bu durum da, "Biz, kişiye gücünün yettiğinden fazlasını yükle

En'âm Sûresi / 151-157 ........................................................................................ 603

meyiz." ifadesiyle giderilmiştir. Dolayısıyla ayetteki bu inceliğin anlaşılmış
olması gerekir.

Adı geçen müfessir, ikinci ayet hakkında da şu açıklamaya yer vermiştir:
"Ebu Hayyan der ki: Dosdoğru yol (sırat-ı müstakîm) bütün yükümlülükleri
kapsadığı ve yüce Allah da onun izlenmesini emrettiği,
ondan başkasına uyulmasını da yasakladığı için ifadenin sonunda
takva emrine yer verilmiştir. Takva ise, ateşten korunup sakınma
demektir. Çünkü Allah'ın yoluna uyan, ebedî olarak kurtulmuş olur,
sonsuz mutluluğu elde etmiş olur." (Ruh'ul-Meanî'den alınan alıntı
burada sona erdi.)

Yukarıdaki değerlendirme, ayette yer alan dosdoğru yola uymayla ilgili
emrin, bir aslî unsur olarak kastedilmiş olması ihtimaline dayalıdır.
Oysa biz, daha önce ayetin akışının, bu ifadenin başka yollara uyup
ayrılığa düşmeye ilişkin yasağa yönelik bir giriş, "başka yollara
uymayın; sonra, sizi O'nun yolundan ayırır." ifadesine bir zemin hazırlama
olmasını gerektirdiğini belirtmiştik.

154) Sonra iyilik edenlere (eksikliklerini) tamamlayıcı, her şeyi açıklayıcı
ve rahmet olarak Musa'ya kitabı verdik...


Önceki ayetlerde zikredilen ve tavsiye edilen genel şer'î yükümlülükler,
bütün peygamberlere verilen dinin evrensel yükümlülükleri arasında
yer aldıkları ve bunlar, ayrıntıları açıklanmamış genel yükümlülükler
oldukları için şu hususa dikkat çekiliyor: Yüce Allah, bu yükümlülükleri
genel hatlarıyla bütün peygamberlere tavsiye ettikten sonra
gerek duyulduğu için bunları önce Musa'ya indirilen kitapta, daha
sonra da Hz. Peygamber'e (s.a.a) indirilen mübarek kitapta geniş bir
şekilde açıklamış, ayrıntılarını sunmuştur. Bu amaçla şöyle deniyor:

"Sonra iyilik edenlere (eksikliklerini) tamamlayıcı... olarak Musa'ya
kitabı verdik..."

Bu bakımdan ayetin şöyle bir anlam içerdiğini öngörüyoruz: Dinsel
yasaları icmalen ve genel olarak karara bağlayıp yasalaştırdıktan
sonra, bu yasamanın bir devamı ve tamamlayıcı unsuru olarak iyilik
edenler için bu icmalî yasamanın eksikliklerini gidermek üzere Musa'ya
kitabı verdik. Böylece İsrailoğulları'nın bu genel yasalarla ilgili
ihtiyaç duyduğu her şeyin teferruatını, katımızdan bir hidayet ve

604 ......................................................................... El-Mîzân Fî Tefsîr-il Kur'ân – c.7

rahmet olarak açıkladık ki, Rableriyle karşılaşacakları gerçeğine iman
etsinler. Bu anlamı, önceki üç ayetin akışıyla bütünlük arz eden
tefsirini sunduğumuz bu ayetin akışından anlıyoruz.

Dolayısıyla, "Sonra... Musa'ya kitabı verdik..." ifadesiyle, "De ki: Gelin,
Rabbinizin size neleri haram kıldığını okuyayım." ifadesinden önceki
ayetlerin akışına yeniden dönülmüş oluyor. Burada yüce Allah, birinci
çoğul şahıs kipiyle Peygamberi'ne (s.a.a) hitap etmektedir. Ayrıca,
"Sonra..." kelimesinden algılanan gecikme anlamıyla, bu kitabın söz
konusu genel ve icmalî yasalara yönelik bir ayrıntılandırma amacıyla
indirildiği anlatılmak isteniyor.

Tefsir bilginleri, "Sonra... Musa'ya kitabı verdik..." ifadesini ilginç yorumlarla
açıklamaya çalışmışlardır:

Birine göre; ifadede hazf vardır; dolayısıyla takdirî açılım şöyledir:
"Sonra ey Muhammed, Musa'ya kitap verdiğimizi söyle."
Bir başkasına göre; ifadenin açılımı şöyledir: "Sonra size haber veriyorum
ki, Musa'ya kitap verildi."

Bir diğerine göre; açılım şöyledir: "Sonra size okuyorum ki: Biz Musa'-
ya kitap verdik."

Diğer bir görüşe göre; bu ifade, İbrahim kıssasının akışı içinde yer alan,
"Biz ona İshak'ı ve (İshak'ın oğlu) Yakub'u hediye ettik." [En'âm,
84] ifadesiyle bağlantılıdır. Dolayısıyla cümlenin düzenlemesi şöyledir:
"Ona İshak'ı ve Yakub'u hediye ettik. Sonra Musa'ya kitabı verdik."
Müfessirleri bu tür zorlama ürünü yorumlara iten etken, Tevrat'ın
Kur'ân'dan önce indirilmiş olmasına karşın, ayette gecikmeyi, birinin
ardından gelmeyi ifade eden "sümme=sonra" edatının kullanılmış
olmasıdır. Böyle olunca da Tevrat'ın Kur'ân'dan sonra inmiş olması
gibi bir durum ortaya çıkıyor. Nitekim bundan önce, "De ki: Gelin,
Rabbinizin size neleri haram kıldığını okuyayım." buyurulmuştu. Yukarıda
yaptığımız değerlendirme, müfessirlerin bu tür zorlama ürünü
yorumlarının sığlığını ortaya koyar mahiyettedir.

"iyilik edenlere tamamlayıcı..." ifadesi, kitabın indirilmesinin,
İsrailoğulları'ndan iyilik edenlerin bu genel yasalarla amel etmeleri

En'âm Sûresi / 151-157 ........................................................................................ 605

bağlamındaki eksikliklerinin tamamlanması amacına yönelik olduğunu
açıklayıcı mahiyettedir. Yüce Allah Musa'nın kıssası çerçevesinde,
kitabın indirilişinden sonra şöyle buyurmuştur: "Onun için levhalarda
öğüt ve her şeyin açıklayıcısı olarak her şeyden örnekler
yazdık. 'Bunları kuvvetle tut ve kavmine, bunların en güzelini tutsunlar
diye emret.' (dedik)." (A'râf, 145) "Kapısından secde ederek girin ve
'(Rabbimiz!) Bizi bağışla.' deyin ki, hatalarınızı size bağışlayalım. İyilik
edenlere ise, (iyiliklerinin karşılığını) fazlasıyla vereceğiz.' demiştik. "
(Bakara, 58) Bu durumda tefsirini sunduğumuz ayette geçen "ellezî
ahsene=iyilik eden" ifadesinde geçen ism-i mevsulun tür bildirdiği
anlaşılır.

Bu cümlenin anlamı etrafında çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Bazılarına
göre, cümlenin anlamı şöyledir: "Musa'ya yönelik peygamberlik
ve saygınlık iyiliğinin tamamlayıcısı olarak..." Diğer bazısına göre
anlam şöyledir: "Müminlerden iyilik edenlere yönelik nimetin tamamlayıcısı
olarak..." Bazıları demişlerdir ki: "Cümlenin anlamı şu şekildedir:
İyilik eden peygamberlere yönelik nimetin tamamlayıcısı olarak..."
Başkaları şöyle demişlerdir: "Cümlenin anlamı şu şekildedir: İyilik
edenlerin dünyadaki iyiliklerinin bir karşılığı olan cennetteki saygınlıklarının
tamamlayıcısı olarak..." Bazılarına göre, cümle şu şekilde
anlaşılmalıdır: "Yüce Allah'ın Musa'ya iyilik olarak bahşettiği saygınlık,
peygamberlik ve diğer nimetlerin tamamlayıcısı olarak..." Bazıları
da şöyle demişlerdir: "Cümle İbrahim kıssasıyla bağlantılıdır ve
anlamı da şöyledir: İbrahim'e yönelik nimetin tamamlayıcısı olarak..."
Yukarıda sıraladığımız görüşlerin tümünün son derece zayıf oldukları
net bir şekilde ortadadır.

"her şeyi açıklayıcı"
Yani, İsrailoğulları'nın ihtiyaç duydukları veya
kendilerinden sonra gelecek kuşakların da yararlanacağı her şeyi.

"yol gösterici" Yani, kılavuz edinecekleri bir yol gösterici. "ve rahmet
olarak" Yani, yararlanacakları bir rahmet kaynağı olarak. "ki
Rablerinin huzuruna varacaklarına inansınlar." Bu ifadede, İsrailoğulları'nın
Allah'ın huzuruna çıkmaya ve ahiret gününe inanma
hususunda ağır davrandıkları veya buna inanmaktan kaçındıkları
yönünde bir işaret vardır. Nitekim Kur'ân'ın tahrif edildiğini haber

606 ......................................................................... El-Mîzân Fî Tefsîr-il Kur'ân – c.7

verdiği bugünkü Tevrat'ta ölümden sonra dirilişten ve kıyamet gününden
söz edilmemesi de, bizim bu çıkarsamamızı destekleyici
somut bir kanıttır. Bazı Yahudi tarihçiler de, İsrail halkının ahiret
gününe inanmadığını söylemişlerdir.

155) Bu (Kur'ân) da, indirdiğimiz mübarek bir kitaptır...

Yani, bu Kur'ân da, mübarek bir kitaptır; Musa'nın kitabının sahip olduğu
özelliklere sahiptir; ona uyun...

156) "Kitap, yalnız bizden önceki iki topluluğa indirildi..." demeyesiniz
diye...


Ayette geçen "en tekulû" ifadesi, "kerahete en tekulû" veya "liellâ
tekulû" (demeyesiniz diye) anlamını ifade eder. Arapça'da bu yaygın
bir kullanımdır. Bu ifade, önceki ayette geçen "indirdiğimiz" ifadesiyle
ilintilidir.

"Bizden önceki iki topluluğa..." ifadesindeki iki topluluktan maksat,
kendilerine Tevrat ve İncil adlı semavî kitaplar indirilen Yahudiler ve
Hıristiyanlardır. Bu ikisinden önce Nuh ve İbrahim gibi peygamberlere
inen semavî kitaplar ise, ilâhî yasaların temellerini içermekle beraber
ayrıntılı açıklamaları içermiyorlardı. Davud Peygamber'e inen Zebur
gibi diğer bazı peygamberlere atfedilen semavî kitaplara gelince,
bunlarda yasalara yer verilmemiş, o peygamberler de onlarla amel
etmekle mükellef kılınmışlardı.

Dolayısıyla şöyle bir anlam çıkıyor karşımıza: Biz Kur'ânı indirdik;
çünkü, "İlâhî yasaları ayrıntılı biçimde içeren semavî kitaplar, bizden
önceki iki topluluğa, yani Yahudilere ve Hıristiyanlara indirildi.
Bizim onların okumasından haberimiz yoktu. Dolayısıyla habersiz
olduğumuz bir şeyden sorumlu tutulamayız." demenizi istemiyorduk.

157) Yahut, "Eğer bize kitap indirilseydi, biz onlardan daha çok doğru
yolda olurduk." demeyesiniz diye...


Yani, bizden önce kendilerine kitap verilenlerden daha çok doğru yol
üzere olurduk. "İşte size de Rabbinizden açık bir delil, yol gösterici ve
rahmet geldi." ifadesi, her iki ayette geçen "demeyesiniz diye" ifadesiyle
ilintili bir ayrıntı mahiyetindedir. Bu son ifadede kitap yeri

En'âm Sûresi / 151-157 ........................................................................................ 607

ne "beyyine=açık delil" sözcüğü kullanılmış, bununla kitabın
(Kur'ân'ın) kanıtının belirginliğine ve kanıtsallığının açıklığına işaret
ediliyor. Öyle ki böyle bir kanıt karşısında kimsenin ileri sürebileceği
bir mazereti veya bahanesi kalmıyor. Ayette geçen, "sadefe" ve
"yasdifûne" sözcüklerinin kökü olan "es-sadef", "yüz çevirme" anlamına
gelir. Ayetin anlamı, ek bir açıklamayı gerektirmeyecek kadar
açıktır.

AYETLERİN HADİSLER IŞIĞINDA AÇIKLAMASI

Tefsir'ul-Ayyâşî'de, Ebu Basir'den şöyle rivayet edilir: "Bir gün İmam
Bâkır'ın (a.s) yanında bulunuyordum. İmam yatağına yaslanmıştı. O
sırada En'âm Suresi'nden, başka ayetler tarafından neshedilmemiş
muhkem ayetleri okudu. Sonra şöyle buyurdu: Yetmiş bin melek bu
ayetlerin inişine eşlik etti. [İmam, şu ayetleri okudu:] De ki: Gelin,
Rabbinizin size neleri haram kıldığını okuyayım: O'na hiçbir şeyi ortak
koşmayın..." [c.1, s.383, h: 123]

ed-Dürr'ül-Mensûr adlı tefsirde şöyle denir: Abd b. Humeyd, İbn-i Ebî
Hatem, Ebu'ş-Şeyh, İbn-i Mürdeveyh ve Hâkim sahih olduğunu belirterek
Ubade b. Samit'ten şöyle rivayet etmişlerdir: "Resulullah efendimiz
(s.a.a) buyurdu ki: 'Hanginiz bu üç ayete uymak hususunda bana
söz verir?' Ardından, 'De ki: Gelin, Rabbinizin size neleri haram
kıldığını okuyayım...' diye başlayan üç ayeti okudu. Daha sonra da
şöyle buyurdu: Kim bu üç ayetin içeriğinin gereğini yerine getirirse,
onun ücreti Allah'a aittir. Kim de bu hususlarda bir kusur işler de Allah
dünyadayken bunlardan dolayı onun başına bir musibet getirirse,
bu onun cezası olur. Kimi de ahirete ertelerse, isterse cezalandırır, isterse
bağışlar." [c.3, s.54]

Ben derim ki: Bu son rivayette bir tutarsızlık göze çarpmaktadır.
Çünkü Allah'a ortak koşma suçunun cezalandırılması hususunda sadece
dünyevî ceza ile yetinilmez ve ayrıca Allah'a ortak koşma suçu
ahirette affedilecek suçların kapsamına alınmaz. Bu, Kur'ân nassıyla
dile getirilmiştir: "Allah kendisine ortak koşulmasını bağışlamaz." (Nisâ,
48) "Kâfir olup küfürlerinde ısrar ederek ölenler, işte Allah'ın, meleklerin
ve bütün insanların lâneti onların üzerinedir. Ebedî ola-

608 ......................................................................... El-Mîzân Fî Tefsîr-il Kur'ân – c.7

rak lânette kalırlar. Ne kendilerinden azap hafifletilir, ne de onlara
bakılır." (Bakara, 161-162)

Öte yandan rivayet, söz konusu ayetlerin içerdiği hükümlerin İslâm
şeriatına özgü olduğunu vurgular mahiyettedir. Nitekim bazı sahabe
ve tâbiîn kuşağına mensup bilginlerden aktarılan rivayetlerden de
bunu algılamak mümkündür. Örneğin ed-Dürr'ül-Mensûrda, bir grup
ravi İbn-i Mesud'dan şöyle rivayet etmişlerdir: "Hz. Muhammed'in
(s.a.a) üzerinde mührü bulunan vasiyetini görmekten hoşlananlar şu
üç ayeti okusunlar: De ki: Gelin, Rabbinizin size neleri haram kıldığını
okuyayım... korunasınız diye O size bunları tavsiye etti..." Bunun
bir benzerini de Münzir es-Sevrî, Rebî' b. Haysem'den rivayet etmiştir.
Tefsir'ul-Ayyâşî'de Amr b. Ebî'l-Mikdam'dan, o da babasından, o da Ali
b. Hüseyin'den (a.s) şöyle rivayet eder: "Çirkin işlerin açığına da, kapalısına
da... Çirkin işin açığı, kişinin analığıyla evlenmesi; kapalısı da
zinadır." [c.1, s.383, h: 124]

Ben derim ki: Bu rivayette, ayette geçen genel ifadenin örneklerinden
bazıları zikredilmiştir.

ed-Dürr'ül-Mensûr adlı tefsirde şöyle denir: Ahmed, Abd b. Hu-meyd,
Nesaî, Bezzaz, İbn-i Münzir, İbn-i Ebî Hatem, Ebu'ş-Şeyh, İbn-i
Mürdeveyh ve Hâkim -sahih olduğunu belirterek- İbn-i Mesud'dan
şöyle rivayet ederler: "Resulullah efendimiz (s.a.a) eliyle bir çizgi çizdi
ve 'Bu, Allah'ın dosdoğru yoludur.' dedi. Sonra bu çizginin sağına
ve soluna birtakım çizgiler daha çizdi ve 'Bu yolların her birinin başında
insanları ona davet eden bir şeytan bulunur.' dedi, ardından da
şu ayeti okudu: İşte benim doğru yolum budur; ona uyun, başka yollara
uymayın; sonra sizi O'nun yolundan ayırır." [c.3, s.55-56]
Yine aynı eserde şöyle denir: Ahmad, İbn-i Mace, İbn-i Ebî Hatem ve
İbn-i Mürdeveyh, Cabir b. Abdullah'tan şöyle rivayet ederler: "Bizler
Resulullah'ın (s.a.a) yanında oturuyorduk. Önünde şöyle bir çizgi çizdi
ve 'Bu, Allah'ın yoludur.' dedi. Sonra bu çizginin sağında iki, solunda
da iki çizgi daha çizdi ve 'Bunlar da, şeytanın yoludur.' buyurdu. Ardından
elini orta yolun üzerine koyarak, 'İşte benim doğru yolum bu

En'âm Sûresi / 151-157 ........................................................................................ 609

dur; ona uyun...' ayetini okudu." [c.3, s.56]
Tefsir'ul-Kummî'de deniliyor ki: Bize Hasan b. Ali babasından, o da

Hüseyin b. Said'den, o da Muhammed b. Sinan'dan, o da Halid el-
Kammat'tan, o da Ebu Basir'den, o da İmam Bâkır'dan (a.s), "İşte
benim doğru yolum budur; ona uyun, başka yollara uymayın; sonra
sizi O'nun yolundan ayırır." ayetiyle ilgili olarak şöyle rivayet etti: "Yol
biziz (Ehlibeyt); kim bu yoldan yüz çevirir de başka yollara uyarsa,
küfre sapmış olur." [c.1, s.221]

Ben derim ki: Bu rivayet, ayetin içeriğinin örneklerinden birine uyarlanmasına
dayanır. İmam'ın (a.s) söylediği husus, "De ki: Ben buna
karşılık sizden, yakınlarımı sevmenizin dışında başka bir ücret
istemiyorum." (Şûrâ, 23) ayetinin, "Buna karşılık sizden bir ücret
istemiyorum, ancak Rabbinize varan yola girmek isteyene yol gösteriyorum."
(Furkân, 57) ayetiyle birlikte düşünüldüğünde algılanan bir
sonuçtur.

Gerek Şia ve gerekse Ehlisünnet kaynaklarında yer alan birçok rivayette,
Hz. Ali'nin (a.s) "sırat-ı müstakîm=dosdoğru yol" olduğu belirtilir.
Tefsirimizin birinci cildinde Fâtiha Suresi'ni tefsir ederken bu rivayetlere
işaret etmiştik.
610 ......................................................................... El-Mîzân Fî Tefsîr-il Kur'ân – c.7