87- Ey iman edenler, Allah'ın size helâl kıldığı hoşa giden şeyleri

haram etmeyin ve sınırları aşmayın. Hiç şüphesiz, Allah sınırları

aşanları sevmez.

88- Allah'ın size bağışladığı hoşa giden helâl şeylerden yiyin ve

iman etmiş olduğunuz Allah'tan korkun.

89- Allah sizi (ağız alışkanlığı ile yaptığınız) boş yeminlerinizden

dolayı sorumlu tutmaz; fakat pekiştirdiğiniz (bilerek yaptığınız)

yeminlerden dolayı sizi sorumlu tutar. (Böyle bir yemini bozarsanız,)

cezası (keffareti), ya ailenize yedirdiğiniz yemeğin ortalaması

üzerinden on yoksulu doyurmak ya onları giydirmek veya bir

köle azat etmektir. Bunların hiçbirini bulamayan (yapamayan)

kimse üç gün oruç tutar. İşte yemin ettiğiniz (ve bozduğunuz) zaman

yeminlerinizin cezası (keffa-reti) budur. Yeminlerinizi tutun.

İşte Allah, şükredesiniz diye size ayetlerini böyle açıklıyor.

AYETLERİN AÇIKLAMASI

Okuduğumuz bu üç ayet ile ardından surenin yüz küsuruncu

ayetine kadar gelen ayetler, bazı fer'î hükümleri açıklıyorlar. Bu

ayetlerin hepsi Hz. İsa'yı ve Hıristiyanları konu edinen ayetler arasına

girmiş ara ayetler gibidirler. Bu ayetler değişik hükümler

hakkında inmiş ve her biri anlam bakımından bağımsız bir nitelik

taşıyan ayrı ayrı kümeler oluşturdukları için bunların bir arada ve

Mâide Sûresi 87-89 .............................................................................................. 145

bir defada mı, yoksa surenin geriye kalan ayetleri eşliğinde mi indikleri

hakkında hüküm ver-mek zordur. Çünkü içeriklerinde bu

konuda bir belirti yoktur. Nüzul sebepleri hakkındaki rivayetlere

gelince; bunların önemlilerden bazılarına, "Ayetlerin Hadisler Işığında

Açıklaması" bölümünde yer verilecektir.

Ele aldığımız üç ayet hakkında da söyleyeceklerimiz aynıdır.

Üçüncü ayet, anlam bakımından bağımsızdır. Birinci ayet de üçüncü

ayetten bağımsızdır. Gerçi aralarında bir tür bağlantıdan

söz edilebilir. Bu bağlantı, ağız alışkanlığı ile yapılan boş yeminlerin

konularından birinin yüce Allah'ın helâl kıldığı temiz nimetleri

haram kılma girişimi ile ilgili olabileceği bakımındandır. Nüzul sebebi

olarak üç ayetin her üçünün ağız alışkanlığı ile yapılan boş

yemin hakkında indiğini söyleyen kimsenin dayandığı gerekçe de

bu olmalıdır.

Birinci ayetle üçüncü ayetin durumu budur. İkinci ayete gelince;

bunu gösteriyor. Hatta ayetin baş tarafı da bunu gösteriyor. Çünkü

atıf harfi ile başlıyor. Ayrıca birinci ayetin haram kılınmasını yasakladığı

helâl ve temiz nimetleri yemeye ilişkin bir emri içeriyor. Bu

yüzden aynı içeriğe sahip bu iki ayet, anlamca uyuşmakta ve hükümce

birleşmektedir.

"Ey iman edenler, Allah'ın size helâl kıldığı hoşa giden şeyleri haram

men edilen şey demektir. Bu men ya ilâhî bir müdahele ya

zorlama yolu ile ya da akıl veya şeriat veya emrine uyulan bir

merci tarafından olur."

Yine şöyle demiştir: "Hall'in asıl anlamı düğümü çözmektir.

'Haleltü', 'kondum' demektir. Bunu aslı, konarken yüklerin (iplerinin)

çözülmesi anlamına dayanır. Sonra soyutlanarak konma anlamında

Borcun ödeme zamanı geldiğinde 'hall'ed-deynü' denir. Bir yere

konan, yerleşen kavme de 'hille' ve 'hay-yün hilâl' denir. 'Mahalle'

146 ...................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

ise konulan yer anlamına gelir. 'Düğüm çözüldü' anlamından istiâre

edilerek de 'falanca şey helâl oldu' denir. Nitekim yüce Allah

Müfredat'tan alınan alıntı burada son buldu.)

olmama" ile "Harem" ve "ihram" arasındaki karşıtlık, "hürmet" kelimesi

ile diğer iki kelimenin "men" anlamını içerdiğinden ve

"men"de de düğüm ve bağlama olduğunun hayal edilmesinden

kaynaklanıyor. Daha sonra "hürmet" kelimesi istiâre yolu ile "cevaz

ve mubahlık" anlamına gelen "hill" kelimesinin karşıtı olarak

kullanılmıştır. "Hill" ve "hürmet" kelimeleri, İslâm öncesi Arap geleneğinde

yeri olan kelimelerdir, bunlar şeriatın ve şeriat ehlinin

ilk olarak ortaya çıkardığı terimler değildir.

kendilerine helâl kıldığı şeyleri haram etmeyi yasaklıyor. Allah'ın

helâl kıldığı şeyi haram etmek, Allah onu nasıl helâl kıldıysa, aynı

şekilde haram etmek demektir. Bu işlem, ya kanuna karşı kanun

koymakla ya men etmekle veya sakınmakla, yani helâl bir işi

yapmaktan kaçınarak veya kendini veya başkasını o işten alıkoyarak

o işi terk etmekle olur. Bunların hepsi haram kılma, men etme,

Allah'ın egemenliğine karşı çıkmaya kalkışmak, O'na karşı

sınırları aşmak demektir ki, bu tutumlar Allah'a ve O'nun ayetlerine

iman etmekle çelişir. Bundan dolayı yüce Allah bu yasaklamaya

size helâl kıldığı şeyleri haram etmeyin. Çünkü O'na iman

etmiş, emrine teslim olmuşsunuz.

izafe edilmiştir. Oysa ifade, bu kelime olmaksızın tamdır. Bununla

söz konusu yasağın sebebinin tamamlanmasına işaret edilmek

istenmiştir. Çünkü müminlerin, Allah'ın kendilerine helâl

kıldığı şeyleri haram etmeleri, Allah'ın egemenliğine yönelik bir

tecavüz, Allah'a olan imanları ve O'nun emirlerine teslim olmaları

Mâide Sûresi 87-89 ....................................................... 147

ile çelişen bir davranış olduğu gibi aynı zamanda fıtratın hükmüne

karşı çıkmaktır. Çünkü insan fıtratı, bu helâllerden hoşlanır, onlardan

iğrenmez.

Nitekim şu ayette yüce Allah, Peygamberini ve onun getirdiği

Bu açıklamamızdan şu sonuçlar ortaya çıkıyor:

1- Allah'ın helâl kıldığı şeyleri haram etmekten maksat, başkalarını

veya kendisini helâlleri terk etmeye zorlamaktır.

2- Buradaki "helâl", "haram"ın karşıtı olarak kullanılıyor. Buna

gö-re bu terim, karşıtlığın hakkını veren bir yorumla mubahları,

müste-hapları, hatta farzları da kapsamına alır.

izafe edilmesi açıklama anlamlıdır.

aşma eylemi, yüce Allah'ın kanun koyma yetkisine tecavüz

etmek veya O'na itaat ve teslimiyetten çıkıp helâl kıldığı şeyleri

229)

Miras ayetlerinin sonundaki ifadeler de bu gerçeği vurguluyor:

yasaları benimseyip onlara bağlı kalmayı Allah'a ve Peygamberine

148 ................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

itaat sayarak övgüye değer bulurken teslimiyetten, bağlılıktan ve

boyun eğmekten çıkmayı tecavüz ve Allah'ın koyduğu sınırları çiğnemek

olarak niteliyor ve bunları yerilmiş ve cezalandırılacak tutumlar

olarak kabul ediyor.

İncelemekte olduğumuz ayet, sonuçta Allah'ın helâl kıldığı

şeylerden sakınarak, onlara yaklaşmaktan kaçınarak onları haram

etmeyi yasaklıyor. Çünkü böyle bir eylem Allah'a ve O'nun ayetlerine

iman etmeye ters düşmekle birlikte, bu helâllerin kendilerinden

uzak durul-ması gereken kötü ve pis şeyler değil, güzel ve

hoş şeyler olmaları ile de bağdaşmaz. Bu ise bir tecavüzdür, Allah-

'ın koyduğu sınırları aşmaktır. Oysa Allah, koyduğu sınırları aşanları

sevmez.

"Ve sınırları aşmayın. Hiç şüphesiz Allah sınırları aşanları sevmez."

Daha önce vurguladığımız üzere ayetin akışından anlaşılan, buradaki

"sınırı aşmak"tan maksat, bir önceki cümlede sözü edilen

Bazı tefsircilere göre buradaki "sınırı aşmak"tan maksat, züht

ve ruhbaniyet amacı ile helâllerden kaçınmanın, onlardan yararlanmamanın

karşıtı olarak onlara aşırı derecede yüklenerek, onlardan

haz almayı ileri boyutlara vardırarak itidâl sınırını aşmaktır.

Bu yoruma göre ayetin anlamı şöyle olur: Allah'a kulluk etmek ve

O'na yaklaşmak düşüncesi ile Allah'ın size helâl kıldığı hoşunuza

giden temiz şeylerden yararlanmayı ısrarla terk ederek onları

kendinize haram etmeyin. Buna karşılık bu helâl şeylere ifrat derecesine

varan bir aşırılığa dalarak vücutlarınıza ve ruhlarınıza zarar

verecek biçimde itidâl sınırını aşmayın.

Başka bir yoruma göre buradaki "sınırı aşmak"tan maksat,

güzel ve temiz helâlleri aşarak pis haramlara dalmaktır. O zaman

ifadenin anlamı şöyle olur: Helâlleri bir yana bırakarak haramları

irtikap etmeyin. Başka bir deyişle: "Allah'ın size helâl kıldığı şeyleri

haram edip Onun size haram kıldığı şeyleri helâl etmeyin."

Bu iki anlamın her ikisi de aslında doğrudur ve kesinlikle

Kur'ân'a uygundur. Fakat bu anlamların hiçbiri bu ve bundan sonraki

ayetin içeriği ile örtüşmemektedir. Her doğru olan anlam, içeriğine

ve bulunduğu yere bakılmaksızın her kelimeye yüklenemez.

Mâide Sûresi 87-89 ................................................ 149

atfedilmesinin amacı, anlaşıldığı kadarıyla bir önceki ayetin

içeriğini tekrar etmek ve pekiştirmektir. Bu ayetin baş tarafındaki

arasındaki paralellik de bunun bir başka teyididir. Buna daha önce

de değinmiştik.

da, sadece (manayı etkilemeyen) lafzî bir sınırlamadır. Dolayısıyla

yemekten maksat, Allah'ın rızk olarak bağışladığı hoşa giden

nimetler ile ilgili her türlü kullanımdır. Bu kullanım, gıda alma

anlamında yeme biçiminde olabileceği gibi, başka bir kullanım biçiminde

de olabilir. Daha önce de defalarca değindiğimiz gibi "yeme"

fiilinin her türlü "kul-lanım" anlamında kullanılması yaygın bir

kullanım biçimidir.

Buradaki "yemek"ten gerçek anlamının kastedilmiş olması da

muhtemeldir. Bu ihtimale göre bu iki ayetin iniş sebebiyle ilgili

olarak şöyle denebilir: Bu ayetlerin, indiği sıralarda bazı müminler

hoşa giden yiyecekleri kendilerine haram kılmışlar ve bu ayetler o

müminleri bu haram kılma tutumlarından vazgeçirmek için inmiştir.

İlk ayetteki yasaklama, yeme eylemi ile birlikte diğer kullanım

biçimlerini kapsayacak şekilde genelleştirilmiş olmasının sebebi

ise, genel kuralı ortaya koymaktır. Çünkü bu yasağın gerekçesi,

helâl yiyecekler ile diğer helâlleri ayırımsız şekilde kapsamaktadır.

mevsulün iki hâli olmasıdır. Böylece iki ayet arasında uyum gerçekleşmiş

olur. Bazı tefsirciler ise, "hoşa giden helâl" ifadesinin

mesinin hâli olup nekire (belirsiz) olduğu için "helâl" kelimesinin

önüne geçtiğini ya da "helâl" kelimesinin hazfedilmiş bir mastarın

sıfatı olduğunu ve ifadenin anlamının "hoşa giden helâl rızk" şeklinde

olduğunu söylemişlerdir. Bu ifadeler ile ilgili daha başka görüşler

de vardır.

Ayetteki "helâl" kelimesinin varlığını delil göstererek rızkın helâli

ve haramı olduğunu, aksi hâlde bu kaydın boşuna olacağını ileri

süren de olmuştur.

Buna vereceğimiz cevap şudur: Bu kayıt helâl ve hoş olmayan

rız-kı dışarıda bırakmak için konan ihtirazî bir kayıt değil, kayıtlandırılan

kavramla eşit anlam taşıyan bir açıklama kaydıdır. İfadede

yer almasındaki incelik, daha önce değindiğimiz gibi, bu rızkın

helâl ve hoş olmasının onu kullanmaktan kaçınmaya hiçbir

mazeret bırakmadığını vurgulamaktır. Bu kitabın üçüncü cildindeki

Âl-i İmrân suresinin yirmi yedinci ayetinin tefsiri sırasında rızk

kelimesinin ne anlama geldiğini anlatmıştık.

"Allah sizi (ağız alışkanlığı ile yaptığınız) boş yeminlerinizden dolayı

sorumlu tutmaz; fakat pekiştirdiğiniz (bilerek yaptığınız) yeminlerden

bir sonucu gerektirmeyen davranış demektir. Yine ayetteki

"eyman" kelimesi "yemin"in çoğuludur. Yemin de ant ve ahit demektir.

Ragıp İsfahanî bu kelime hakkında şu açıklamayı yapıyor:

"Yemin kelimesi, [ant ve ahit anlamı için] 'el' kelimesinden istiâre

edilmiştir. Bu istiârede ahdedenin, ant içenin yaptığı eylem göz

son buldu.)

boş yemin demekle yemin edenin yemin etme maksadı ile yapmadığı,

kişisel veya toplumsal bir alışkanlık sonucu ağızdan kaçan

yeminin kast-edildiği anlaşılıyor. Bu da özellikle alış veriş sırasında

söylenen "hayır, vallahi; evet, vallahi" gibi yeminlerdir. Pekiştirilen

da kararlı bir şekilde kendini bağlayarak yaptığı yemin türüdür.

"Vallahi şunu yapacağım, vallahi şunu yapmayacağım" demek gibi.

Ayetten anlaşılan, budur. Bu anlam, şeriatın "Vallahi, şu haram

işi yapacağım; vallahi şu farzı terk edeceğim" gibi yeminleri,

rüçhan unsuru içermemesi gerekçesiyle geçersiz yeminlerden

saymasıyla çelişmez. Çünkü bu tür yeminler sünnetçe boş yeminlere

ilhak edilmiştir ve sünnette belirlenen her hüküm hakkında

Kur'ân'da delil bulunması şart değildir.

ifadesi, sadece şeriat açısından geçerli olan yeminleri kapsar.

ifade, her ne kadar lafzı mutlak olduğu için her türlü yemini kapsasa

da, ancak yüce Allah geçersiz saydığı yeminleri tutmayı emretmeyeceğine

göre ayetteki boş yeminlerden maksat, pekişmeyen,

bağlayıcı olmayan yeminlerdir. Pekiştirilen yeminden maksat

da geçerli sayılan yeminlerdir.

"(Böyle bir yemini bozarsanız,) cezası (keffareti), ya ... on yoksulu

"keffaret" kelimesi, örtme anlamındaki "küfr" kökünden gelir.

Şer'î bir terim olarak günahın kötülüğünün bir şekilde örtülmesini

sağlayan davranış anlamını taşır. Yüce Allah şöyle buyuruyor:

İsfahanî, "Keffaret, günahı örten davranıştır. Yemin keffareti de bu

kategoriye girer." diyor.

ile yeminin sonucudur. O varsayılan ifade ile birlikte şöyle bir

anlam çı-kar: "Eğer yemininizi bozarsanız, bunun keffareti şudur."

Çünkü "kef-faret" kelimesinde, keffaret gerektiren bir günaha delâlet

vardır. Söz konusu günah yeminin kendisi değildir. Eğer böyle

almazdı. Çünkü günah olan bir şeyi tutmak anlamsız olur. Buna

göre keffaret yeminin kendisi ile değil, yemini bozmakla ilişkilidir.

ğındadır. Sorumlu tutmanın yemine izafe edilmesi, sorumlu tutmaya

konu olan ye-mini bozmanın yemin ile ilgili olmasından dolayıdır.

Buna göre "kef-faretuhu" ibaresi aslında ayetin metninde

bulunmayan, fakat varsayılan "yemini bozma"nın sonucudur.

ifadenin de açılımı şöyledir: "Yemin edip de yemininizi bozduğunuz

zaman yeminlerinizin keffareti budur."

Bu ifade tarzı, yemin bozulduğunda bu üç maddeden birinin

üç maddenin ayetteki sıralamayı gözetmeksizin seçmeye açık

ifadesindeki sonuç anlamı geçersiz olur ve ayetin akışı uyarınca

"veya üç gün oruç tutar" denmiş olması gerekirdi. Bu ayetten

çıkan birçok fer'î meseleler var ki, onlar için fıkıh ilmine başvurmak

gerekir.

"İşte yemin ettiğiniz (ve bozduğunuz) zaman yeminlerinizin cezası

müminlere yönelik hitabı Peygamberimize (s.a.a) yönelik hitaba

dönüştürme vardır. Bu değişiklikteki muhtemel nükte şu olabilir:

Bu iki cümle Allah'ın insanlara yönelik açıklamasıdır ve Allah'ın

açıklaması Peygamber (s.a.a) aracılığı ile yapılmaktadır.

Böylece Peygamberimizin (s.a.a) kendisine vahyedilen mesajı insanlara

açıklamadaki fonksiyonun önemi vurgulanıyor gibidir. Şu

Allah, Peygamberi aracılığı ile size hükümlerini açıklıyor ki, o hükümleri

öğrenip uygulamak suretiyle O'na şükredesiniz.

Mâide Sûresi 87-89 ...................................................... 153

AYETLERİN HADİSLER IŞIĞINDA AÇIKLAMASI

Babam bana, ona da İbn-i Ebu Ümeyr, ona da ashabından biri

anlattı ki: İmam Sadık (a.s) şöyle buyurdu: "Bu ayet Hz. Ali, Bilâl ve

Osman b. Maz'un hakkında indi. Hz. Ali geceleri hiç uyumamaya,

Bilâl hiçbir günü oruçsuz geçirmemeye ve Osman b. Maz'un da hiç

eşi ile cinsel ilişkide bulunmamaya yemin etmişlerdi."

"Güzel bir kadın olan Osman b. Maz'un'un eşi bir gün Ayşe'nin

yanına geldi. Ayşe ona, 'Senin kılığını-kıyafetini özensiz görüyorum.

Sebebi nedir?' diye sordu. Kadın da Ayşe'ye şu cevabı verdi:

Kime süsleneyim ki? Vallahi eşim bana şu kadar zamandan beri

hiç yaklaşmadı. Ruhbanlığa yönelmiş, keçi kılından bir elbiseye

bürünmüş ve dünyadan elini eteğini çekmiştir."

"Peygamber (s.a.a) eve gelince Ayşe ona bu durumu anlattı.

Bunun üzerine Peygamber dışarı çıkarak insanları namaza çağırdı.

İnsanlar toplanınca minbere çıktı. Allah'a hamd ve senadan sonra

şunları söyledi: Bazılarına ne oluyor da hoşa giden şeyleri kendilerine

haram ediyorlar?! Haberiniz olsun ki, ben geceleri uyurum, eşimle

yatıp kalkarım ve gündüzleri yer-içerim. Kim benim sünnetimden

yüz çevirirse benden değildir."

"Adı geçen şahıslar ayağa kalkarak, 'Ey Allah'ın Resulü, biz bu

adı geçen şahısların yeminleri ile örtüşmesi açık ve net değildir.

Beyan adlı tefsirinde bu olayı İmam Sadık'tan (a.s) nakletmiş, fakat

son bölümüne yer vermemiştir. Dolayısıyla bunun üzerinde

düşünmek gerekir.

el-İhticac adlı eserde İmam Hasan b. Ali'den (a.s) nakledilen

bir hadiste İmamın Muaviye ve yandaşlarına şöyle dediği kaydedilir:

"Allah aşkına söyleyin, Peygamberin (s.a.a) ashabı içinde Hz.

Ali'nin, nefsinin arzularını kendisine haram eden ilk kişi olduğunu

[c.1, s.407]

Mecma'ul-Beyan adlı tefsirde bu ayet hakkında şöyle deniyor:

"Tefsircilerin verdikleri bilgiye göre, Peygamberimiz (s.a.a) bir gün

yere oturdu ve insanlara öğüt verip kıyameti anlattı. Bunun üzerine

dinleyenler duygulanıp ağlamaya başladılar. Arkasından ashaptan

on kişi Osman b. Maz'un el-Cumahî'nin evinde toplandı.

Bunlar Ali, Ebu Bekir, Abdullah b. Mes'ud, Ebuzer Gıfarî, Ebu

Huzeyfe'nin kölesi Salim, Abdullah b. Ömer, Mikdad b. Esved el-

Kindî, Selman-i Farisî ve Malik b. Mukrin idi. Bunlar gündüzleri oruç

tutmaya, geceleri ibadet etmeye, döşek üzerinde uyumamaya,

et ve yağ yememeye, kadınlara yaklaşmamaya, güzel koku sürünmemeye,

keçi kılından örülmüş kaba elbiseler giymeye, dünya

ile ilgilenmemeye, yeryüzünde geziler düzenlemeye ve bazıları erkeklik

organlarını kesmeye karar verdiler."

"Bu haber Peygamberimize (s.a.a) ulaşınca, Osman b.

Maz'un'un evine gitti. Fakat onunla karşılaşamadı. Aktar olan eşi

Ebu Ümeyye kızı Havla Ümmü Hekim'e, 'Kocan ve arkadaşları

hakkında işittiklerim doğru mu?' diye sordu. Kadın hem Peygamberi

yalanlamak istemediği ve hem de eşinin durumunu açıklamaktan

çekindiği için, 'Ey Allah'ın Resulü, eğer bu durumu sana

Osman haber verdiyse, doğru söylemiştir.' dedi. Peygamber oradan

ayrıldı. Osman eve gelince eşi olup biteni ona haber verdi."

"Bunun üzerine Osman ve arkadaşları Peygambere (s.a.a) gittiler.

Peygamber onlara, 'Şu şu kararları aldığınızı size haber vermedim

mi?' dedi. Onlar, 'Evet, fakat maksadımız sadece iyilikti.'

dediler. Peygamber, 'Bana böyle şeyler emredilmedi.' dedikten

sonra sözlerine şöyle devam etti: Nefislerinizin sizin üzerinizde

din, hem uyuyun. Ben geceleri hem ibadet eder, hem uyurum.

Gündüzleri hem oruç tutarım, hem yer içerim. Et de yerim, yağ da

yerim. Kadınlara da yaklaşırım. Kim benim sünnetimden yüz çevirirse

benden değildir."

"Sonra insanları topladı ve onlara şu konuşmayı yaptı: 'Bazılarına

ne oluyor da, kendilerine kadınlara yaklaşmayı, yemek yemeyi,

güzel koku sürünmeyi, uyumayı, dünyevî istekleri haram ettiler.

Ben size keşişler ve rahipler gibi olun demiyorum. Benim dinimde

et yememek, kadınlara yaklaşmamak ve manastıra kapanmak

yoktur. Benim ümmetimin seyahati oruç, ruhbanlığı ise cihattır. Allah'a

kulluk edin, O'na hiçbir şeyi ortak koşmayın. Hacca ve umreye

gidin, namazı kılın, zekâtı verin, ramazanda oruç tutun ve

dosdoğru olun ki, karşılığında doğruluk göresiniz. Sizden önceki

milletler aşırılık yüzünden helâk oldular. Onlar görevlerini ağırlaştırdıkça

Allah da yükümlülüklerini ağırlaştırdı. İşte şimdi kilise köşelerinde

ve manastırlarda onların kalın-tılarını görüyorsunuz.' Bu

Ben derim ki: Ehlisünnet rivayetlerine müracaat edildiğinde,

[Mecma'ul-Beyan'ın naklettiği] bu rivayetin aslında bu konuda

nakledilen rivayetlerin bir özeti olduğu anlaşılmaktadır. Bu konudaki

rivayetlerin sayısı oldukça çoktur. [Merhum] Tabersî bu rivayetlerin

farklı içeriklerini toplayıp tekrarlarını atarak onları bir rivayet

hâlinde zikretmiştir. Bu rivayetlerin kendine bakıldığında,

sayılarının çokluğuna rağmen hiçbirinde sahabîlerin adları bir arada

zikredilmemiştir. Bilâkis bu rivayetlerin lafız açısından en

kapsamlı olanında, sahabeden "Osman b. Maz'un ve arkadaşları"

diye söz edilmiştir. Bazılarında ise "Peygamberin ashabından bazı

insanlar" diye, bazılarında da "Peygamberin ashabından bazı kişiler"

diye söz edilmiştir.

Bu böyle olduğu gibi, bu rivayette geniş ve ayrıntılı olarak yer

alan Peygamberimizin sözleri ve halka yönelik konuşmasının

metni, bu rivayetlerde dağınık bir şekilde mevcuttur. Sözü edilen

kişilerin terk etmek istedikleri veya terkine yemin ettikleri davranışlarda

da durum aynıdır. Bu rivayetler söz konusu sahabîlerin

hepsinin bu davranışların tümünü terk etmeyi kararlaştırdıklarını

açıkça belirtmemişlerdir. Tersine bazı rivayetlerde terk etmek is

tedikleri veya terkine yemin ettikleri davranışların farklı olduğu

belirtilmiştir.

Meselâ Buharî ile Müslim'in Ayşe'den naklettikleri rivayete göre,

Peygamberin ashabından bazı insanlar, Peygamberin eşlerine

onun gizlide nasıl davrandığını, neler yaptığını sordular. Aldıkları

cevaplar üzerine kimisi, "Artık ben et yemiyeceğim." kimisi, "Artık

ben kadınlara yaklaşmıyacağım." kimisi de, "Artık ben hiç döşek

üzerinde uyumayacağım." dedi. Bu haber, Peygamberimize ulaşınca,

"Bazılarına ne oluyor da her biri şöyle şöyle diyor? Ben hem

oruç tutarım, hem yer-içerim. Hem uyurum, hem gece ibadetine

kalkarım. Et yerim ve kadınlara yaklaşırım. Kim benim sünnetimden

yüz çevirirse, benden değildir." dedi.

Söz konusu rivayetteki "Bunlar gündüzleri oruç tutmaya... karar

verdiler." şeklindeki ifadeden, onların her birinin bu davranışların

hep-sini kararlaştırdığı değil de, hepsinin toplam olarak bu

davranışları kararlaştırmış oldukları da kastedilmiş olabilir. Aralarında

zayıfı, mürseli ve muteberi bulunan bu rivayetlerin içerikleri

farklı olmakla birlikte birden değerlendirildiğinde şu sonuca güvenle

varmak gerekir: Ashaptan bazı kişiler bu tür bir züht ve ibadete

karar verdiler. Bunların arasında Hz. Ali ve Osman b. Maz'un

vardı. Bunun üzerine Peygamber onlara, "Kim benim sünnetimden

yüz çevirirse, benden değildir." dedi. Yine de doğrusunu Allah bilir.

Bu konuda bilgi edinmek için Tefsir-i Taberî, ed-Dürr'ül-Mensûr ve

Feth'ul-Kadîr gibi rivayetlere dayanan tefsirlere başvurmak gerekir.

ed-Dürr'ül-Mensûr'da şöyle deniyor: Tirmizî -hasen bir hadis olduğunu

belirterek-, İbn-i Cerir, İbn-i Ebu Hâtem, İbn-i Adî el-Kâmil

adlı eserinde, Taberanî ve İbn-i Mürdeveyh İbn-i Abbas'tan şöyle

dediğini bildirmişler: "Adamın biri Peygambere (s.a.a) gelerek, 'Ey

Allah'ın Resulü, ben et yediğimde kadınlara karşı ilgim artıyor ve

şehvetim kabarıyor. Bu yüzden kendime et yemeyi haram ettim.'

Yine ed-Dürr'ül-Mensûr'da İbn-i Cerir ve İbn-i Ebu Hatem'in

Zeyd b. Eslem'den şöyle tahriç ettikleri kaydedilir: "Abdullah b. Revaha'ya

akrabalarından biri misafir gelmişti. Kendisi o sırada

Mâide Sûresi 87-89 ......................................................... 157

Peygam-berin (s.a.a) yanında idi. Bir süre sonra evine dönünce ailesinin

misafire yemek yedirmediğini, yemek yemek için onun eve

gelmesini bek-lediklerini gördü. Eşine, 'Benim yüzümden misafirimi

aç bıraktın. Bu yemek bana haram olsun.' dedi. Karısı, 'Bana

da haram olsun.' dedi. Misafir de, 'Bana da haram olsun.' dedi.

Abdullah bu durumu görünce elini yemeğe uzatarak, 'Allah'ın adıyla

yiyin.' dedi. Sonra Peygambere (s.a.a) gidip durumu anlattı.

ayeti indi."

Ben derim ki: Son iki rivayette iniş sebebi olarak anlatılanların

ravilerin ayeti olaya uyarlaması olması da muhtemeldir. Ayetlerin

iniş sebepleri ilgili rivayetlerde bu duruma sık sık rastlanır. Ayrıca

bir ayetin inişi ile ilgili birden çok sebebin olması da mümkündür.

Tefsir'ul-Ayyâşî'de Abdullah b. Sinan'dan şöyle nakledilir: "İmama,

'Eğer ben haram veya helâl bir içecek içersem, eşim boş

olsun veya kölem azat olsun.' diyen bir adamın durumunu sordum.

İmam şu cevabı verdi: 'Haram olan içeceğe yemin etse de,

etmese de yaklaşma-ması gerekir. Helâl içeceği de terk etmemesi

gerekir. Çünkü Allah'ın helâl kıldığı şeyi haram etmeye yetkili değildir.

h:162]

el-Kâfi'de müellif, kendi rivayet zinciriyle Mes'ade b. Sadaka'-

Ben derim ki: Tefsir'ul-Ayyâşî'de de bu rivayetin benzeri Abdullah

Müslim'den nakledilmiştir. Muhammed b. Müslim'den aktarılan

rivayette "Kişinin söylediği söze ciddî kastı olmaksızın" ifadesi yer

1- [Tefsir'ül-Ayyâşî, c.1, s.336, h:163]

158 ........................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

ed-Dürr'ül-Mensûr'da İbn-i Cerir'in İbn-i Abbas'tan şöyle tahriç

ettiği kaydedilir: "Kendilerine kadınlara yaklaşmayı ve et yemeyi

'Ey Allah'ın Resulü, yaptığımız yeminler ne olacak?' dediler.

Ben derim ki: Bu rivayet, bu incelemenin başında naklettiğimiz

rivayetin son bölümü ile benzerlik gösteriyor. Yalnız bu rivayet,

ayetten anlaşılan anlam ile bağdaşmıyor. Çünkü bir farzın veya bir

mubahın terk edileceğine dair yapılan yeminde kararlılık ve kasıt

unsurunun olmadığı söylenemez.

Bu durum, boş yeminin pekiştirilmeyip bağlılık getirmeyen

yemin olduğuna delâlet eder. Ayetten anlaşılan bu anlam sadece

boş yemini ciddî bir kasıt içermeyen 'Hayır vallahi, evet vallahi' gibi

sözlerle açıklayan rivayetlerle bağdaşır. Şeriatın geçersiz saydığı

yeminlerde ise yemin konusu şeylerle ilgili kasıt vardır. Ortaya

çıkan sonuç, bu tür yeminin geçersizliğinin Kur'ân'a değil, sünnete

dayandırılmasıdır.

Üstelik ayetin içeriği, onun yemin keffaretini bildirmek ve yeminleri

tutmayı emretmek olduğuna dair en kesin delildir. Ayet

yemini tutmayı, bu (rivayetteki) tefsirin gerektirdiği gibi başka bir

konuya bağlı olarak değil, bağımsız olarak ele alıyor.

1- [Tefsir'ül-Ayyâşî, c.1, s.336, h:165]

Mâide Sûresi 90-93 ................................................................ 159

90- Ey inananlar! İçki, kumar, putlar (veya dikili taşlar) ve

(hayvan etini bölüşmekte yararlanılan) şans okları, şeytan işi pisliklerdir.

Öyleyse bunlardan kaçının; umulur ki kurtuluşa erersiniz.

91- Şeytan, içki ve kumarla sadece aranıza düşmanlık ve kin

sokmak, sizi Allah'ı anmaktan ve namaz kılmaktan alıkoymak ister.

Artık bunlardan vazgeçecek misiniz?

92- Allah'a itaat edin, Peygambere itaat edin ve sakının. Eğer

yüz çevirirseniz bilin ki, Elçimize düşen, sadece açıkça duyurmaktır.

93- İnanıp iyi ameller işleyenlere, takvayı gözetip inandıkları

ve iyi ameller yaptıkları, sonra takvayı gözetip inandıkları ve sonra

takvayı gözetip amelleri güzel şekilde yaptıkları takdirde (sayılan

bu haramlardan) yedikleri ve içtikleri şeyler yüzünden bir günah

yoktur. Allah işleri iyi şekilde yapanları sever.

AYETLERİN AÇIKLAMASI

Okuduğumuz ayetler arasında sanki bir defada veya birbirine

yakın zamanlarda inmişler gibi akış açısından uyum vardır. Bu ayetlerin

sonuncusu, aşağıda ayrıntılı biçimde anlatacağımız üzere

160 ............................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

zihinlerde uyanan bir şüpheyi giderecek bir konuma sahiptir. Dolayısıyla

bu ayetlerin hepsi içkiyi konu ediniyor, bazıları ise içkiye

kumarı, anıt taşlarını ve şans oklarını da ekliyor.

farklı içerikleri ile şeriat koyucunun içki yasağında aşamalı süreci

izlediğine delâlet ederler.

Fakat bu tedricîlik, tenzih etmekten hoşlanmamaya ve oradan

kesin yasaklamaya varan ve böylece nesh sonucunu doğuran bir

gelişme süreci değildir. Aynı şekilde bu tedricîlik şeriat hükümlerinin

yürürlüğe konmasında dinî siyasetin menfaati gözetilerek

kapalı işaretten açık beyana, gizli kinayeden sarih ifadeye geçilme

anlamında bir tedrîcilik değildir.

suresinde yer almış Mekke döneminde inen bir ayette geçiyor. Eğer

bu ifade hicretten sonra inmiş ilk uzun sure olan Bakara suresindeki

değerlendirilirse, bundan mazeret ve tevil peşinde olan kimseye

hiçbir imkân bırakmayan açık bir içki yasağı sonucu çıkar.

Bu yasaklamadaki tedricîliğin anlamı şudur: İlk aşamada içki

yasağı genel bir yasaklama çerçevesinde gündeme geldi. Bu genel

çerçeve "günah" kavramı ile çizildi. Arkasından nasihat üslûbu

se, bu ayet de öğüt üslûbu ile özel içki yasağını dile getirmiş oluyor.

Arkasından ısrarlı ve ağır ifadeli bir başka özel yasaklama geliyor.

Bu iki ayet içki yasağı hakkında inmiş son ayetlerdir. Buna, bu

ayetlerde yer alan çeşitli pekiştirme yöntemleri delâlet ediyor. Birincisi

sayılan günahların "iğrençlik, pislik" olarak adlandırılmaları

gelir. Arkasından bu günahların şeytana izafe edilmiş olmaları

gelir. Sonra bunlardan kaçınılması yolundaki açık emir karşımıza

çıkıyor. Arkasından kurtuluşun bu günahlardan kaçınmakta aranması

telkin ediliyor. Sonra içki içmekten doğacak kötü sonuçlara

parmak basılıyor. Sonra bunlara son verilip verilmeyeceği soruluyor.

Arkasından Allah'a ve Peygambere (s.a.a) itaat edilmesi,

onlara karşı çıkmaktan sakınılması ve eğer karşı çıkma olursa, Allah'ın

ve Peygamberinin (s.a.a) bunlardan müstağni olduğu ve bu

itaatsizliği yapanların zarar göreceği vurgulanıyor.

ayetinde de ileride açıklanacağı üzere bu ayetlerin içki yasağı

hakkında inmiş son ayetler olduğuna dair belirli oranda delâlet

vardır.

başında, bu ayette sayılan "hamr, meysir, ensâb ve ezlâm" kelimelerinin

ne anlama geldikleri hakkında bilgi verilmişti. "Hamr",

aklı bulandıran ve fermantasyon işlemi ile üretilen her türlü sarhoş

edici sıvıdır. "Meysir" kelimesi, mutlak anlamda kumar demektir.

"Ensâb" kelimesi, putlar veya üzerinde kurban kesmek için

konmuş olan taşlardır. Bu taşlar saygın ve kutsal kabul ediliyordu.

"Ezlâm" kelimesi, hayvan etinin bölünüp payların belirlenmesinde

araç olarak kullanılan şans okları demektir. Bu kelime,

bir işe girişirken veya karar verirken örneğin bir yolculuğa çıkarken

veya benzeri bir işi yapmak isterken işin hayır mı, şer mi olduğunu

belirlemek amacıyla çekilen fal okları için de kullanılmıştır;

fakat bu kelime surenin başlarında birinci anlamda kullanılmıştır.

Çünkü yasak yiyecekler anlatılırken gündeme gelmişti. Bu

na dayanarak burada da aynı anlamda kullanılmış olması ihtimali

pekiştirilmiş olur.

Eğer desen ki: "Meysir" kelimesi genel anlamı ile hayvanın etini

paylaştırmada kullanılan şans okları anlamında alınacak

"ezlâm" kelimesinin anlamını da kapsar. Açık bir nükte ve incelik

olmaksızın genel bir ifadeden sonra özel bir ifadeye yer vermenin

anlamı yoktur. O hâlde "ezlâm" kelimesinin cahiliye dönemi Arapları

arasında işin hayır mı, şer mi olduğunu belirlemek amacıyla

çok yaygın olarak kullanılan fal okları anlamında olduğunu kabul

etmek gerekir. Nitekim bir şair şöyle diyor:

"Eğer Cezîme kabilesinin ileri gelenlerinin birçoğu öldürüldü

ise de, / Kadınları fal okları ile fal bakarlar."

Rivayetlere göre bu fal işlemi şöyle yapılırdı: Ok biçiminde üç

tane ince tahta parçası hazırlanırdı. Birinin üzerine "Bu işi yap.",

öbürünün üzerine "Bu işi yapma." yazılır, üçüncüsünün üzerine ise

hiçbir şey yazılmazdı. Fal bakacak olan kimse bu okları yanında

taşıdığı deri torbaya atardı. Bu oklar birbirinin benzeri olurdu. Adam

yolculuk gibi önem verdiği bir işe girişeceği zaman elini deri

torbaya daldırıp bu oklardan birini çıkarırdı. Eğer çıkardığı ok üzerinde

"Bu işi yap." yazısı olan ok olursa, niyetlendiği işe girişirdi.

Yok eğer üzerinde "Bu işi yapma." yazısı bulunan ok eline geldi ise,

o işten vazgeçerdi. Eğer eline gelen ok, üzerinde yazı bulunmayan

ok olursa, onu tekrar torbaya atar ve ok çekme işlemini yazılı

bir ok çıkarıncaya kadar tekrarlardı. Bu işleme "paylaştırma, pay

arama" adının verilmesinin sebebi, bu işlem ile kendisine ait rızkın

veya bir başka iyiliğin istenmesidir.

Bu ayet bu işlemin yasak olduğuna delâlet ediyor. Çünkü bu

işlem, gaybı bilme iddiasını çağrıştırıyor. Buna benzeyen diğer bütün

işlemler de böyledir. Tespih taneleri ile istihare yapmak ve

buna benzer şeyler gibi.

Buna karşılık olarak şöyle derim: Bilindiği gibi bu surenin başındaki

etini oklarla bölmekle ilgili bir tür kumardan söz ediyor. Çünkü

yenmesi haram şeyler arasında sayılmıştır. Bundan dolayı "ezlâm"

kelimesinin bu ayette de aynı anlama geldiği ihtimali güç kazanıyor.

Mâide Sûresi 90-93 .............................................................. 163

Eğer surenin baş tarafındaki konumu ile kelimenin bu anlama

gelişinin kuvvetli ihtimal hâline geldiği kabul edilmez ise, o zaman

maksadı hususunda açıklayıcı niteliği olacak hiçbir karine taşımayan

iki anlamlı bir kelime ile karşı karşıya geliriz ki, o takdirde

kelimenin an-lamını belirlemek, sünnet kaynaklı açıklamaya kalır.

Nitekim kararsızlık durumlarında tespih taneleri ile veya başka bir

yolla hayır talep etmenin caiz olduğu yolunda Ehlibeyt İmamlarından

gelen birçok rivayet vardır.

Bu meselenin mahiyeti şudur: İnsan bir işe girişmek istediğinde,

neyin kendisi için faydalı olduğunu öğrenmek isteyebilir. Bunun

sakıncası yoktur. Bu bilgiyi ya Allah'ın kendisine bağışladığı

düşünme yeteneği ile elde etmeye çalışır veya doğru ile eğriyi ayırt

edecek düzeyde olan kişilere danışır. Eğer bu yollardan doğru şıkkın

hangisi olduğunu öğrenemez de şaşkınlık içinde, tereddütte

kalırsa, hangi şıkkı seçeceğini belirlemek için herhangi bir yolla

Rabbine yönelmesinde hiçbir sakınca yoktur.

İnsanın bu tür bir istihare ile bir tercihte bulunmasında, ne

gaybı bilme iddiası, ne yüce Allah'ın ilâhlık yetkisine tecavüz girişimi,

ne işleri plânlamasında başkalarını Allah'a ortak etme gibi

bir şirk eylemi ve ne başka bir dinî sakınca vardır. O işi farz kılmak,

haram etmek veya başka bir yükümlülük hükmüne bağlamak

söz konusu değildir. Ayrıca bu işte gayb perdesini açıp iyiliği

ve kötülüğü kesinlikle belirleme talebi de yoktur. Sadece kişinin

hayrının girişilecek işi yapmakta mı, yoksa yapmamakta mı olduğuna

dair bir arayış ve böylece şaşkınlıktan ve kararsızlıktan kurtuluş

vardır.

İstihareden sonra bir işi yapmayı veya yapmamayı izleyecek

olan gelişmeler iyi de olabilir, kötü de olabilir. Bu ihtimal, düşünerek

veya danışarak varılacak olan kararın sonuçları ile aynı düzeydedir.

Buna göre istihare, tıpkı düşünmek ve danışmak gibi teşebbüs

aşamasında şaşkınlığı ve kararsızlığı gideren bir yoldur. İstihareye

uyularak yapılan işin gerekli kıldığı sonuç, düşünerek veya

danışarak yapılan işin gerekli kıldığı sonuç gibidir.

Evet, Kur'ân'la veya başka bir yolla istihare edildiğinde, gaybı

bilme iddiasına bulaşıldığı sanılabilir. Belki de insanın içinden bu

uygulama konusunda bir uğurluluk veya uğursuzluk duygusu geçebilir.

İnsan bu uygulamadan hayır veya şer, fayda veya zarar

bekleyebilir. Fakat her iki mezhep kanalı ile rivayet edilen hadislere

göre, Peygamberimiz (s.a.a) hayra yorar ve ona emrederdi. Buna

karşılık uğursuzluk duygusuna saplanmayı men eder ve böyle

bir kötümserlik ortaya çıkınca onu umursamamayı ve Allah'a tevekkül

etmeyi tavsiye ederdi.

Buna göre Kur'ân'la veya benzer bir yolla istihare etmenin önünde

hiçbir engel yoktur. Eğer bu yolla iyiye yönelik bir işaret alınırsa,

mesele yoktur. Aksi hâlde Allah'a tevekkül edilerek düşünülen

işe girişilir. Böyle bir istiharenin sağlayacağı fayda, mutluluk ve

fayda sağlayacağı sezilen işlerde insanın moralini düzeltmekten

başka bir şey değildir. Yeri geldiğinde bu meselenin hakkında geniş

bir inceleme yapılacaktır.

Bu söylediklerimizden ortaya çıktı ki, bazı tefsirlerde yapıldığı

gibi bu ayetteki "ezlâm" kelimesini, fal ve şans oku anlamına almak

ve buna dayanarak istiharenin haram olduğu sonucunu çıkarmak,

doğru bir yorum tarzı değildir.

"Şeytan işi pisliklerdir." ifadesinin orijinalinde geçen "rics" kelimesi,

daha büyüktür." (Bakara, 219) Şöyle ki, yüce Allah bunların günahlarının

konuda ona hiç kimse ortak edilmemiştir. [Şöyle ki eğer bunlarda

bir hayır yön olsaydı, bu mutlaka şeytandan kaynaklanmıyor olacaktı.

Bu da bir başkasının şeytana ortak olması demek olurdu.]

Bir sonraki ayette de şöyle buyruluyor: "Şeytan içki ve kumarla

Bunu şöyle açıklayabiliriz: Yüce Allah, şeytanı Kur'ân'da insanın

düşmanı, onun için asla iyilik istemeyen biri olarak tanıtmıştır.

Şu ayetlerde buyrulduğu gibi: "Şeytan, insanın apaçık bir düşmanıdır."

(Yûsuf, 5) "Bu şeytana ilişkin, kesinleşmiş hükme göre kim

onun peşinden giderse kendisini doğru yoldan çıkarır." (Hac, 4)

Allah onu lânetlemiş..." (Nisâ, 117-118) Dolayısıyla Allah

şöyle buyuruyor: "İblis dedi ki: 'Ey Rabbim, beni kışkırtıp sapıklığa

nüfuzun yoktur." (Hicr, 42)

Görülüyor ki, İblis insanları tehdit ediyor. Fakat elindeki yegâne

silâh kışkırtmadır. Yüce Allah ise onun yoldan çıkmış bağlıları

dışındaki insanlar üzerindeki hiçbir etkinliği olmayacağını

vurguluyor. Yüce Allah, şeytanın kıyamet günü insanlara ne söyleyeceğini

naklederek şöyle buyuruyor: "Benim sizi zorlayacak bir

Allah, şeytanın çağrısının niteliğini şöyle belirtiyor: "Ey Âdemoğulları,

[A'râf, 27] Ayette açıklanıyor ki, şeytanın çağrısı bir insanın

Bu konuya nokta koyan söz, "İnsanların göğüslerine (kötü düşünceler)

Rabbine... sığınırım." (Nâs, 4) ayetleridir. Bu ayetlerde açıklanıyor

ayette olduğu gibi: "Allah kimi saptırmak isterse, göğsünü sanki

Arkasından bir sonraki ayette bu kötülüklerin şeytan işinden

kaynaklanan birer iğrençlik olmalarının anlamı şöyle anlatılıyor:

Yani şeytan sizi bu kötülüklere çağırırken istediği tek şey şerdir.

Bu yüzden bu kötülükler ona özgü eylemlerin bir parçası olan iğrençlikler

olmuşlardır.

Şöyle denebilir: Bu söylenenlerin özeti şudur: İçkinin ve onunla

bir arada sayılan kötülüklerin iğrençlik olmalarının anlamı, bunları

yapmanın ve meselâ içki içmenin şeytanın sadece kalplere fısıltı

aşılamasına ve insanı saptırmasına yol açmasıdır. Oysa birçok rivayetten

anlaşıldığına göre şeytan, insan kılığında ortaya çıkarak

ilk kez içki üretmiş ve onu hazırlamayı insana öğretmiştir.

Buna vereceğimiz cevap şudur: Evet, bu rivayetler her ne kadar

mütevatir ve dolayısıyla delil kabul edilecek nitelikte değiller

ise de, elimizde bu nitelikte değişik alanlarla ilgili birçok rivayet

vardır. Bu rivayetler şeytanın, peygamberler, veliler ve diğer insanlara

göründüğüne delâlet ediyor.

Başka bazı rivayetlerden de meleklerin somut kılıklarda göründüklerini,

diğer bazı rivayetlerden ise dünyanın, insan davranışlarının

veya başka şeylerin somut kılıklara büründüklerini öğreni

MâideSûresi 90-93 ......................................................... 167

yoruz. Allah'ın kitabı da bu somutlaşmaları bir dereceye kadar teyit

ediyor. Şu ayette olduğu gibi: "Bu sırada ona ruhumuzu (Cebrail'i)

gönderdik. O, ona normal bir erkek kılığında göründü." (Meryem,

17) İnşallah bu konuyu İsrâ suresinin ilk ayetinin tefsiri sırasında

ifadesi, bu kötülüklerin yol açtıkları zararların açıklanmasından

sonra gelen açık bir yasaklamadır. Maksat vicdanlar üzerinde güçlü

bir etki yapmaktır. Sonra bu kötülüklerden kaçınıldığı takdirde

kurtuluşun umulabileceğine değiniliyor. Bu ifade tarzı yasaklamayı

güçlü bir dille pekiştirmektedir. Çünkü bu iğrençliklerden uzak

durmayanlar için hiç-bir kurtuluş ümidi olmadığı vurgulanıyor.

sizi Allah'ı anmaktan ve namaz kılmaktan alıkoymak ister." Ragıp

'adâvet ve muâdât'[=düşmanlık] şeklinde olur. Kimi zaman

yürümekle ilgili uyumsuzlukta kullanılır. O zaman 'adv' [=koşmak]

'Taşkınlığa kapılarak körü körüne Allah'a söverler.' [En'âm, 108]

ayeti buna örnektir. Bazen de oturulan yerin bölümlerinin uyumsuzluğu

anlamına gelir. O zaman 'adva’' şeklinde kullanılır ve bölümleri

birbiri ile uyumsuz ikâmetgâh demek olur. 'Muâdât' ve

düşmanlık anlamında olan 'aduvv=düşman' kelimesi, hem düşman

kişi [tekil], hem de düşman kavim [çoğul] için kullanılır. Yüce

Allah şöyle buyuruyor: 'Bazınız bazınıza düşmandır.' Hem 'idâ',

hem de 'a'dâ' olarak çoğul bağlanır. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmuştur:

(Fussilet, 19)" (el-Müfredat'tan alınan alıntı burada sona erdi.)

malı ve itibarı çok kısa zamanda kaybettirir. Kimi zaman mal kaybını

can, namus ve mevki kaybı izler. İnsan eğer kumarda rakiplerini

yener de para kazanırsa, bu durum ona normal ve dengeli hayat

tarzını terk ettirerek onu geniş ölçüde eğlencenin ve ahlâksızlıkların

kucağına atar; tembelliğe, aylaklığa, çalışmamaya ve

meşru yollardan hayatını kazanmaktan vazgeçmeye sürükler. Eğer

kumarbaz oyunda yenilirse, para kaybetmesi ve gayretlerinin

boşa gitmesi, kazanan rakibine karşı içinde kin ve düşmanlığa,

pişmanlığa ve öfkeye yol açar.

Gerçi bu zararlar az sayıda, bir veya iki kez gerçekleştiklerinde

sıradan saf insanların gözlerine batmaz. Fakat seyrek rastlanan

facialar yaygın gelişmelere davetiye çıkarır. Az, çoğa doğru götürür.

Bir, iki derken olayların sayısı kabarır ve eğer kökten

önlenemezse, çok geçmeden kalabalıkları sarar, toplumun bünyesine

işler ve vahşi bir belâ hâline gelir ki, azgın ihtiraslardan ve

mahvedici arzulardan başka hiçbir şey hâkim olamaz.

Bütün bu açıklamalardan anlaşılıyor ki, "Şeytan, içki ve kumarla

ve namaz kılmaktan alıkoymak ister." ayetindeki hasredici

"Sizi Allah'ı anmaktan ve namaz kılmaktan" ifadesinde, namazın

kılarlar..." (Mü'minûn, 2) "Onlar ki, kitaba sımsıkı sarılırlar ve namazı

kayba uğratmaksızın tam olarak veririz." (A'râf, 170) "Doğrusu insan

fakat kendine hayır dokununca eli sıkı olur. Ancak namaz kılan

170....................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

lar böyle değildir." (Meâric, 22) "Sana vahyedilen kitabı oku ve namaz

alıkoyar. Allah'ı anmak, daha büyüktür." (Ankebût, 45) "Allah'ı

anmaya koşun." (Cum'a, 9) Bu ayette Allah'ı anmaktan kastedilen,

namazdır. "Beni anmak için namazı kıl." (Tâhâ, 14) Aynı anlamı

söylediği sözler, bu gerçeğin delilidir: "Allah dedi ki, her ikiniz

günü onu kör olarak toplantı yerine süreriz." (Tâhâ, 124)

bir topluluk oldular." (Furkan, 18) "Bizi anmaktan yüz çeviren ve

Onların erişebilecekleri bilgi sınırı budur." (Necm, 30)

Ayetlerde sözü edilen Allah'ı anmanın (zikrin) karşıtı, Allah'ı

unutmaktır ki, bu unutmayı kulluğu ve dine bağlılığı unutmak gelir

ki, bu olmadan insan ruhunu mutlu etmek mümkün değildir. Nitekim

yüce Allah, "Allah'ı unuttuklarından dolayı Allah'ın onlara

kendilerini unutturduğu kimseler gibi olmayın." (Haşr, 19) buyuruyor.

"Artık bunlardan vazgeçecek misiniz?" ifadesi, azarlama içerikli

teşkil ediyor. "Şeytan, içki ve kumarla sadece aranıza düşmanlık

ve kin sok-mak... ister." ayeti, "De ki: Onlarda hem büyük günah,

daha büyüktür." ayetinin tefsiri gibi bir konuma sahiptir. Yani,

Çünkü "Bunlar şeytan işi pisliklerdir." ifadesinden sonra gelen

ister." ifadesindeki hasredici üslûptur. Yani ayetin anlamı

sakının." Bu ayet, daha önceki ayette söz konusu edilen iğrençliklerden

Bunun yanı sıra "Eğer yüz çevirirseniz bilin ki, Elçmize düşen,

açıkça duyurmaktır." ifadesinde tehdit içerikli bir pekiştirme vardır.

Özellikle ayetteki "bilin ki" ifadesi bu pekiştirmeyi daha da

Bu yöntemleri şöyle sıralayabiliriz: Söze "Ey inananlar!" hitabı ile

başlanmış olması; hasır ifade eden "innema" ibaresinin kullanılması;

söz konusu kötülüklerin iğrençlik olarak nitelenmeleri; bunların

şeytan işi olmalarının belirtilmesi; açıkça bunlardan kaçınılmasının

emredilmesi; kurtuluşun bu kaçınmadan beklenebileceğinin

bildirilmesi; bu kötülüklerin kin ve nefret, Allah'ı anmaktan

ve namazdan alıkoymak gibi genel zararlı sonuçlarının zikredilmesi;

bu kötülüklere son vermeyenlerin azarlanması; Allah'a ve

Elçiye itaat edilmesinin emredilmesi ve onlara karşı gelmekten

sakındırılması; açık tebliğden sonra bu yasağa sırt çevirenlerin

tehdit edilmesi.

Ayetteki "taimû" fiilinin kökleri olan" ta'm ve taam" kelimeleri

yemek yemek anlamına gelir. Bu kelime yiyecekler için kullanılır,

içecekler için kullanılmaz. Medinelilerin dilinde ise özel olarak

buğday anlamına gelir. Bu kelime bazen de tatmak anlamına gelir.

O zaman yemek anlamında kullanıldığı gibi içmek anlamında

da kullanılır. Nitekim, "Kim ondan (ırmağın suyundan) içerse, artık

avuç içenler başka." (Bakara, 249) ayetinde içmek anlamında kullanıldı.

"yedikleri ve içtikleri şeyler" ifadesi mutlaktır, onu kayıtlamaya

Oysa bu sakıncanın kaldırılması, "takvayı gözetip inandıkları

ifadesi ile kayıtlandırılıyor. İçinde takvanın üç kez tekrarlandığı

bu kayıtlayıcı ifadedeki takvanın anlamı, kelimenin gerçek anlamındaki

şiddetli takvadır.

Takva sahibi müminler için mutlak (helâl) yiyecek ve içecekle

Mâide Sûresi 90-93 ............................................................ 173

rin sakıncasız olduğunu bildirmek, eğer diğer müminler ve kâfirler

hakkında mutlak yasağı sabit saymak amacını taşıyorsa, böyle bir

yorum şu ve benzeri ayetlerle çelişir: "De ki: Allah'ın kulları için

(A'râf, 32) Üstelik bu dinin özünü kavrayanlar iyi biliyorlar ki o, insan

Eğer "yedikleri ve içtikleri şeyler yüzünden" kaydı, helâl ve

kadarıyla maksat, yiyeceklerin ve içeceklerin sakıncasızlığını ifade

etmektir. Az önce söylediğimiz gibi bu sakıncasızlık için iman, iyi

amel veya haramlardan kaçınma şartı söz konusu değildir. Bu yorum

ayetten anlaşılan anlama, son derece uzak düşmektedir.

Başka bir tefsir bilgini şöyle diyor: Mümin için sakıncasızdır

demek uygundur. Ama kâfir, azaba mustahak olduğundan dolayı

onun için bu ifadeyi kullanmak doğru olmaz.

Bu yoruma vereceğimiz cevap şudur: Özellikle mümini zikretmek

doğru değildir. Nitekim "De ki: Allah'ın, kulları için çıkardığı

süsü ve temiz rızkları kim haram etti?" (A'râf, 32) ayetinde mümin

kelimesi yer almıyor. "De ki: Bana vahyolunanda yiyen kimse için

kan... akar kandan olursa başka." (En'âm, 145) ayetindeki hitapta

da müminden ve kâfirden söz edilmemektedir. "Ey insanlar, biz

(kötülüklerden) en çok sakınanınızdır." (Hucurât, 13) ayetinde de

Üstelik "takva sahibi olduklarında" ifadesinden kaynaklanan

günahlarından ötürü sorumlu tutulmayacaklardır.

Bununla ortaya çıkıyor ki, "fîma taimû (tattıkları şeyler)" ibaresindeki

ism-i mevsulden, içecek bir şey olması hasebi ile içki veya

tatma anlamına uygun gelecek nitelikleri hasebi ile ayette sayılan

içki, kumar, kutsal sayılan hayvan kesim taşları ve şans okları

gibi haramların tümü kastedilmektedir. O zaman ayetin anlamı

şöyle olur: İman edip iyi ameller işleyenler, yasaklayıcı hükmün

inmesinden önce içtikleri içkiden veya içki ile birlikte sayılan diğer

haramlardan ötürü sorumlu tutulmayacaklardır.

şekilde yaptıkları takdirde" ayetindeki "Takvayı gözetip inandıkları

ve iyi ameller yaptıkları" ifadesi, "inanıp iyi ameller işleyenlere...

bir günah yoktur." ifadesindeki konuyu tekrarlamaktadır.

müminlere yönelik hitabında aynı incelik vardır: "İşte, içinizdeki

(Bakara, 232) Bu üslûp Arap dilinde yaygındır.

"Sonra takvayı gözetip inandıkları" ifadesinden, imandan sonra

"Ey inananlar! Allah'a ve Peygambere inanın." (Hadîd, 28) "Biz her

inanmış olmazlar." (Nisâ, 65) Bu anlamdaki ayetlerin sayısı çoktur.

takdirde" ifadesinden ihsanın (iyi işler yapmanın) imandan sonra

şekliyle yapmak demektir. Şu ayetlerde buyrulduğu gibi: "İman

ödülsüz bırakmayız." (Kehf, 30) "Yara aldıktan sonra yine Allah'ın

(Âl-i İmrân, 172) Yani bunların savaş çağrısına uymaları, Allah'ın rızasını

"Ana-babaya iyilik edin." (Bakara, 83) ayeti ile "Allah sana nasıl iyilik

ediyorsa, sen de insanlara iyilik et." (Kasas, 77) ayetleri ihsanın

Mâide Sûresi 90-93 .......................................... 177

hâlidir. Yani her dinî makamın kendine mahsus bir takva hâli vardır.

vaktiyle içtikleri içkiden veya işledikleri ayette sayılan diğer

haramlardan sorumlu değildirler. Yalnız bunun için bütün davranışlarında

takvaya bağlı olmaları, Allah'a ve Peygambere imanla

donanmış olmaları, yap-tıkları amelleri iyi şekilde yapmaları, farzları

yerine getirmeleri ve kendilerine yasaklanan haramlardan kaçınmaları

şarttır. Bu durumda eğer yasaktan önce veya yasaklayıcı

direktifin kendilerine ulaşmasından önce ya da bu yasağın bilincine

varmalarından önce bu şeytanî pisliklere bulaşmışlarsa,

bunun onlara zararı yoktur.

Bu ayetin benzeri, kıble değişikliği ile ilgili ayetlerdir. O ayetler

de Müslümanların Kâbe'den başka tarafa dönerek kıldıkları namazların

hükmü ile ilgili sorularına cevap niteliğindedir. Yüce Allah

kendinden önceki ayetlerle bağlantılı olduğuna, onun o ayetlerle

birlikte indiğine dair bir başka delildir. Bu ayetlerin dilinden anlaşılıyor

ki, onlar içki yasağı konusunda inmiş en son ayetlerdir; ayetlerin

dilinin işaret ettiği gibi bazı Müslümanlar -yukarıda vardığımız

sonuca göre- daha önceki yasaklayıcı ayetler ile bu ayetler arasında

geçen sürede içki içmeye son vermemişlerdi.

Arkasından bu ayetlerin inmesinden sonra o güne kadar içki

içenlerin durumu soruldu. Bunlardan bazıları yasaklayıcı ayetlerin

inmesinden önce içki içmişti. Bazıları yasağın bilincine varmadan

önce içki içmişti. Bazılarının da öne sürecek hiçbir mazereti yoktu.

Bunların hepsine özel durumları göz önüne alınarak cevap verildi.

İhsan ilkesine bağlı bir müminken, yasak hükmünün inmesinden

önce veya yasaklandığının farkında olmayarak içenler sorumlu

olmayacaktı. Fakat durumu bu tarife uymayarak içki içenlerin

hükmü, yukarıdakinden farklı olacaktı.

Tefsirciler bu ayet üzerinde uzun incelemeler yapmışlardır.

178 ......................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

ile ilgilidir ki, bu konuya kısaca değinmiştik. Bir bölümü ise

ayetin devamı ile ilgilidir. Bu bölümde takva üç kez, iman iki kez

tekrarlanmış ve iyi amel vurgulandıktan sonra ihsan ilkesine parmak

basılarak ayet noktalanmıştır. İşte bu tekrarlar ve vurgulamalar

tefsirciler tarafından inceleme konusu yapılmıştır.

kaçındılar ve bunların haram olduğuna inandılar, demektir.

ve güzel işlerle meşgul oldular, demektir.

Bir başka tefsir bilgini ise bu tekrarları şöyle yorumluyor: Bu

tekrarla şu üç hâle işaret edilmiştir: 1- İnsanın takva ile imanı

kendisi ile nefsi arasında kullanması. 2- İnsanın takva ile imanı

kendisi ile insanlar arasında kullanması. 3- İnsanın takva ile imanı

kendisi ile Allah arasında kullanması... Anlaşıldığı kadarıyla buna

göre ihsan, insanlara iyilik etmek anlamınadır.

Başka bir tefsircinin görüşüne göre bu tekrarla şu üç aşama

göz önüne alınmıştır: Başlangıç, orta ve son olarak varılan nokta.

Bu üç nokta, gerçek takvadır.

Bir başka tefsir bilgini şöyle diyor: Bu tekrarlarda sakınılacak

şeyler göz önüne alınmıştır. Şöyle ki, ilâhî azaptan sakınmak için

haramların terk edilmesi, haramlara düşmemek için şüpheli şeylerden

uzak durulması, nefsi pislikten korumak ve tabiatın yapının

kirlerinden arınmak için bazı mubahlara yanaşılmaması gerekir.

Başka bir tefsirciye göre ilk takva, içki içmekten uzak durmak,

ilk iman, Allah'a inanmak; ikinci takva, birinci takvayı devam ettirmek,

ikinci iman birinci imanı devam ettirmek; üçüncü takva,

farzları yapmak ve ihsan da nafileleri yapmak demektir.

Bir diğer tefsir bilginine göre ilk takva akılla ilgili günahlardan

sakınmak, ilk iman, Allah'a ve bu günahların çirkinliğine inanmak;

ikinci takva, nakil [Kur'an ve sünnet] ile sabit olan günahlardan

nanmak demektir. Üçüncü takva, kullara yönelik zulümlere, başkalarına

karşı yapılan haksızlığa ve fesada mahsustur. İhsandan

maksat ise, insanlara iyilik etmektir.

Diğer bir görüşe göre birinci şart geçmişe mahsustur. İkinci

şart birinci şartın devamı ve onun gereğine uymayı sürdürmekle

ilgilidir. Üçüncü şart ise kullara yönelik zulümlere mahsustur.

Bu konuda daha başka görüşler de vardır. Bu görüşleri savunanların

söyledikleri bütün sözler, ayetin yorumunu dayandırmayı

gerektirecek ne ayetin sözlerinden kaynaklanan bir delile ve ne de

başka bir delile dayanmıyor. Bu görüşlerin içeriğini değerlendirmek

ve daha önce söylediklerimize dönmek, bu gerçeği açıkça ortaya

koyar.