382 ................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

umulmadık bir şekilde geri döndüreceğinden umutluyum." Hz.

Yakub'un böyle davranış sergilemesinin nedenine gelince, bu tutum

peygamberlerin Allah'a karşı gözetmeleri gerken bir edep kuralıdır.

Onlar her hâllerinde Rablerine yönelmelidirler, bütün hâl ve

hareketleri Allah yolu doğrultusunda olmalıdır. Çünkü yüce Allah,

onları doğru yola ilettiğini açıkça belirtiyor. Yakup Peygamberle ilgili

Allah, ayrıca nefsin arzularına uymanın Allah yolundan çıkmak

Yüce Allah'ın hidayeti ile yönlendirilen peygamberler, kesinlikle

nefislerinin arzularına uymazlar. Onların mal, evlât, kadın, yiyecek,

giyecek ve barınma gibi hayat görüntüleri ile bağlantılı şehvet,

öfke, sevgi, nefret, sevinç ve üzüntü gibi nefsanî duyguları ve

batınî meyilleri Allah yolu ile özdeştir; bunlar ancak Allah'a yönelirler,

O'nun rızasını umarlar. Şöyle ki, hayatta tutulacak iki yol vardır:

Hakka uyma yolu ile nefsin arzularına uyma yolu. Başka bir

tabirle, Allah'ı hatırda tutma yolu ile Allah'ı unutma yolu.

Peygamberler Allah'a doğru yönlendirilmiş, arzularının esiri

olmayan seçkin şahsiyetler oldukları için, hiçbir durumlarında Allah'ı

unutmaz, her zaman O'nu anarlar; bütün hâl ve hareketlerinde

Allah'tan başka bir maksatları olmaz; hayattaki hiçbir istekleri

için Allah dışında bir sebebin kapısını çalmazlar. Yani herhangi bir

sebebe yapıştıkları zaman, bu sebep onlara Allah'ı ve yetkinin O'-

nun elinde olduğu gerçeğini unutturmaz. Yoksa sebepleri kökten

reddetmezler, onların kavramsal varlıklarını inkâr etmezler. Çünkü

bunların inkârı düşünülemez. Ayrıca nesnelerin somut varlıklarını

kabul edip, onların sebep olma niteliklerini de inkâr etmezler.

Çünkü böyle bir yaklaşım, insanî fıtrat yolundan sapma anlamına

gelir. Allah'a bağlılık demek, onun dışındaki bir faktöre bağımsız

bir etki tanımamak ve her şeyi Allah'ın koyduğu yere koymaktır.

Peygamberlerin Rablerine bağlılıkları, anlattığımız gibi tam ve

gerçek bir bağlılık olduğu için bu ilâhî edep, onların, Rablerinin

yüceliğini gerektiği gibi gözetmelerini, rububiyet yönünü göz

önünde bulundurup riayet etmelerini sağlar. Bunun sonucu olarak

yöneldikleri her şeye Allah için yöneliyor, terk ettikleri her şeyi

Mâide Sûresi 116-120 .................................................. 383

dikleri her şeye Allah için yöneliyor, terk ettikleri her şeyi Allah için

terk ediyorlar; sarıldıkları her sebebin öncesinde, beraberinde ve

sonrasında Rablerine bağlılıklarını sürdürürler. Öyle ki yüce Allah

her durumda onların gayeleri olur.

şekilde Yusuf'u anıyor, onun üzüntüsünü yaşıyorum. Fakat

benim bu hâlim, herhangi bir musibet sonucunda sahip olduğu bir

nimeti kaybedince kendisine ne fayda ve ne zarar veremeyecek

bir mercie bilmeyerek dert yanan birinin davranışına benzemez.

Ben Yusuf'u kaybetmenin beni içine düşürdüğü durumu Allah'a

şikâyet ediyorum. Benim bu isteğim de olmayacak bir şey değildir.

Çünkü ben Allah'tan sizin sahip olmadığınız bilgilere sahibim."

Bu edep örneklerinden biri de Yusuf Peygamberden (a.s) nakledilen

edeptir. Bilindiği gibi, Mısır padişahının karısı, Yusuf Peygamberi

emrini yerine getirmediği takdirde hapse atmakla tehdit

etmişti. İşte bu sıradaki duasını Kur'ân'ı Kerim bize şöyle naklediyor:

Hz. Yusuf (a.s) bu sözleri ile şunu demek istiyor: İçinde bulunduğu

kritik durumda onun akıbeti, hapsedilmek ile o kadınların isteklerine

olumlu karşılık verme şıkları arasında gidip geliyor ve

bilgisi ile, hapse girmeyi o kadınların isteklerini yerine getirmeye

tercih ediyor. Yalnız sebepler, saray kadınlarının istekleri lehine işlemektedir.

Bu sebepler, kendisini Allah'ın makamına cahil olma

(yüceliğini bilmeme), Allah'a ilişkin sahip olduğu bilgisini geçersiz

kılma yönünde tehdit eden güçlü ve üstün nitelik taşıyor. Oysa Yusuf

sadece Allah'ın elinde olduğuna inanıyor.

Bundan dolayı Yusuf Peygamber (ona selâm olsun), edebini

takınarak kendisi için bir istekten söz etmiyor. Çünkü öyle yapmak,

bir tür hüküm vermektir. Sadece Rabbinin kendisine bağışladığı

tında bulunduğuna işaret ediyor ve cahilliğin mahvedici etkisinden

ve saray kadınlarının tuzaklarının harekete geçmesinden kurtulmasının,

bu tuzakların Allah tarafından uzağında tutulmasına bağlı

olduğunu ifade ediyor. Böylece işi Allah'a havale ediyor ve susuyor.

Yüce Allah da duasını kabul ederek, onu saray kadınlarının tuzaklarından

uzak tuttu. Bu tuzak, ya onlara meyletmek olmak veya

hapse girmektir. Yüce Allah onu hem zinadan, hem de hapse

girmekten kurtardı. Bundan anlaşılıyor ki, saray kadınlarının tuzağından

söz ederken zina ile hapse girmeyi birlikte kastetmiştir.

sıkıştığı takdirde kalbinin hapse girme eğiliminde olduğunu belirtmek,

zinaya yönelik nef-retini ifade etmek için söylemiştir. Yoksa

hapse girmeyi istediğini söylemek istememiştir. Tıpkı Hz.

Hüseyn'in (a.s) şu beyitte dediği gibi:

"Ölmek, utanç yükü altına girmekten iyidir. / Utanç yükü altına

girmek de ateşe girmekten iyidir."

Yoksa bazılarının sanabilecekleri gibi, Yusuf Peygamber hapse

girmeyi istemiş ve bu yüzden hapse atılmasına hükmedilmiş, değildir.

Bunun delili, yüce Allah'ın bu ayetin hemen arkasından,

buyruğudur. Bu ayette Yusuf Peygamberin o olaydan sonra

[Mısır Azizi ve arkadaşları tarafından] gerekli görüldüğü için hapse

atıldığı belirtiliyor. Yoksa yüce Allah daha önce [hapse atılma olayı

gündeme gelmeden önce] saray kadınlarının zina teklifinden ve

hapse atma tehditlerinden onu korumuş, kadınların komplolarından

uzak tutmuştu.

Yusuf Peygamberin (a.s) Allah'a yönelik bir başka övgüsünü ve

Bu ayetleri inceleyenler, bu ayetlerde yansıyan peygamberlik

edebi üzerinde iyice düşünmelidirler. Bunun yanı sıra Yusuf Peygamberin

(a.s) sahip olduğu egemenliği ve devlet otoritesini, anababasının

bir an önce ona kavuşmanın özleminden kaynaklanan

yüksek heyecanlarını ve kardeşlerinin takındıkları alçak gönüllülüğü

aklında canlandırmalı, iyi değerlendirmelidirler. Oysa ki bunların

hepsi onun, kaybettikleri günden buluştukları güne kadar geçen

hayat hikâyesini hatırlıyor, o ise şimdi bir devlet yetkilisi olarak,

izzet ve otorite koltuğuna oturmuş hâlde karşılarına çıkıyor.

Ağzından çıkan her sözün ya tamamında veya bir bölümünde

şehre girmelerini emrediyor ve onlara güvence tanıyor. Fakat bu

sözlerini bile hemen Allah'ın dileğini içeren bir istisna ile bağlıyor.

Böylece bu hükmü Allah'ın iradesini hesaba katmadan, tamamı

ile kendine mal ettiğinin sanılmasına meydan vermiyor. Zira o,

Arkasından Rabbini övmeye başlıyor. Bu övgü, ailesinden ayrıldığı

günden tekrar onlara kavuştuğu güne kadar geçen zamanın

olaylarını kapsıyor. Önce görmüş olduğu rüyayı gündeme getirerek

onun gerçekleştiğini ifade ediyor. Babasının hem rüyayı yorumlamada,

hem de sözlerinin sonundaki Allah'ın ilmine ve hikmetine

vurgu yapan ifadelerde haklı çıktığını ifade ediyor. Bu hatırlatmayı,

Allah'ı daha çok övmüş olmak için yapıyor. Babası o zaman

babasının o rüyayı doğru yorumladığını belirttikten sonra şöyle

386 ................................................ El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

Sonra rüyası ile bu rüyanın gerçekleşmesi arasında geçen olayları

özetliyor ve bunları Rabbine bağladıktan sonra onları güzel

olmakla niteliyor, bunların Allah'ın ihsanı olduğunu dile getiriyor.

[Hz. Yusuf'un ilâhî edebini gösteren bir diğer husus da şudur:]

Bi-lindiği gibi kardeşleri onu kuyuya atmışlar, arkasından onu çok

az bir bedel karşılığında satmışlar ve hırsızlıkla suçlamışlardı. Oysa

Arkasından Rabbinin nimetlerini saymayı ve bu nimetlere övgülerle

karşılık vermeyi sürdürüyor. Öyle ki, "Rabbim, Rabbim!"

diye diye O'nun aşkı bütün vücudunu sarıyor, aklını alıyor, ilâhî

cezbeye geliyor ve bu duygu seli içinde Rabbiyle meşgul oluyor,

âdeta aile fertlerini tanımaz hâle geliyor. İşte onları bırakarak

diyor.

Bu sözleri ile mülk (egemenlik) ve rüyaları yorumlama bilgisi

nimetleri karşılığında Allah'ı övüyor. Sonra bu nimetleri kendisine

Rabbinin verdiğni anımsıyor. Çünkü O, göklerin ve yeryüzünün yaratıcısıdır,

her şeyi kesin yokluktan varlık sahnesine çıkarandır.

Öyle ki, bu süreçte varlıklardan hiçbirinin fayda ile menfaati kazanıp

zarar ile belâyı defetmede kendilerinden yana hiçbir çaba göstermemiş,

kendi dünya ve ahiret işlerini düzenleme yetkisi türünden

bir fonksiyonları olmamıştır.

Yüce Allah, her şeyi yoktan var ettiğine göre, aynı zamanda

âciz bir kuldur; ne dünyada ve ne ahiretteki işlerini kendisinin

düzenlemeye gücü yetmez. O, Allah'ın velâyeti altındadır; Allah

onun hesabına dilediği iyiliği seçer ve onu dilediği makama oturtur.

diye ifade ediyor.

Böyle deyince, ancak Rabbinin karşılayacağı bir dileğini seslendiriyor.

Bu dileği, dünyadan ahirete Rabbine teslim olmuş olarak

göçmektir. Ataları İbrahim'e, İsmail'e, İshak'a ve Yakub'a sunulan

bu nimet ve ayrıcalığın aynen kendisine de verilmesini

Mâide Sûresi 116-120 ...................................................... 387

(Bakara, 130-132)

duadır. Hz. Yusuf burada teslim olmuş (Müslüman) olarak ölmeyi

ve sonra da iyi kullar arasına katılmayı istiyor. Atası İbrahim

belirtildiği üzere bu isteği kabul edilmişti. Böylece Yusuf Peygamber

hakkında anlatılanlar ve onun hayat hikâyesi bununla noktalanıyor

içinde ilginç lütuflardan biridir.

Bu edepli dua örneklerinden biri de Musa Peygambere (a.s) aittir.

İlk gençlik yıllarında Mısır'da bir Kıptîyi yumruklayarak öldürdüğünde

Mısır'dan kaçışı sırasında Medyen'e vardığında ve Şuayb Peygamberin

iki kızı için kuyudan su çıkarıp gölgeye oturduğunda şu duayı

(Kasas, 24)

Bu iki duada Allah'a sığınıp O'nun Rablık sıfatına bağlılığını arz

ettikten sonra şöyle bir edep takındı: İlk duasında açıkça dilekte

bulundu. Çünkü dileği affedilmekle ilgili idi ve yüce Allah kendisinden

arkasından gelen peygamberler (hepsine selâm olsun) insanları

buna [Allah'tan bağışlanma dilemeye] çağırmışlardır. Hz. Musa

(a.s) ikinci duasında ise, sözlerinin akışından anlaşıldığına göre,

beslenme ve barınma gibi ihtiyaçlarının karşılanmasını istedi.

Ama bu isteğini açıkça ifade etmedi, sadece ihtiyacını dile getirdi

388 .................................................. El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

ve sustu. Çünkü Allah katında dünyanın hiçbir değeri yoktur.

dualarının benzeridir. Şu anlamda ki, buradaki zulümden

maksat, tıpkı Âdem Peygamber ile eşinin durumlarında olduğu

gibi, hayatının selâmetine, maslahatına aykırı bir hareket yaptığı

için kendine zulmetmesidir.

Çünkü Hz. Musa (a.s) yaptığı eylemi, adam öldürmeyi yasaklayan

şeriatının gelişinden önce yapmış ve o sırada can saygınlığı

olmayan bir kâfiri öldürmüştü. Kendi şeriatından önce böyle bir

adam öldürme olayının yasak olduğuna dair bir delil de yoktur.

Âdem Peygamber ile eşinin Allah'ın emrine karşı gelmeleri de bu

türden bir olaydı. Çünkü onlar yasak ağacın meyvesinden yemekle

nefislerine zulmettiklerinde, Allah'ın insanlara yönelik bir şeriatı

yoktu. Yüce Allah şeriat denen hukuk sistemlerini Âdem Peygamber

ile eşinin cennetten yeryüzüne indirilmelerinden sonra ortaya

koydu.

Sadece o ağaca yanaşmanın yasaklanmış olması, o yasağın

çiğnenmesinin bildiğimiz anlamdaki günahın gerçekleşmiş olmasını

gerektiren mevlevî bir yasak olduğuna delil olamaz. Üstelik

Tâhâ suresindeki ayetlerde olduğu gibi, onlarla ilgili bu yasağın

irşadî nitelikli bir yasak olduğunu gösteren karineler vardır. Birinci

ciltte Âdem Peygamberin kaldığı cennet ile ilgili ayetleri tefsir ederken

bu hususu açıklamıştık.

Üstelik Kur'ân'ı Kerim, Musa Peygamberin (a.s) halis kılınmış

seçkin bir kul olduğunu bildiriyor ve Allah'ın ihlâslı kullarının şeytan

tarafından yoldan çıkarılmaları mümkün değildir. Bilindiği gibi

de, günah olayının meydana gelebilmesi için şeytanın yoldan çıkarma

girişiminin mutlaka varolması gerekir. Yüce Allah şöyle buyuruyor:

Mâide Sûresi 116-120 ...................................................... 389

Bundan anlaşılıyor ki, Musa Peygamberin duasında istediği aftan

maksat, Âdem Peygamber ile eşinin dualarında olduğu gibi,

Allah'ın mevlevî suçlarda suçlular hesabına yazdığı cezanın silinmesi

değil, hayatın akışı içinde nefse zulmedilmesi sonucunu veren

suç izlerinin silinmesidir. Musa Peygamber (a.s) yaptığı eylemin

ortaya çıkmasından ve o toplumda suç sayılan bir fiili işlediğinin

belli olmasından korkuyordu. Bu yüzden Allah'tan bu eylemin

örtülmesini ve bu anlamda affedilmesini istedi. Kur'ân dilinde

kavramdır; hatta mağfiret aslında her türlü kötü sonucun ortadan

kaldırılması, yok edilmesi demektir. Ve şüphe yoktur ki, bütün

bunların hepsi Allah'ın elindedir.

Nuh Peygamberin (a.s) daha önce aktardığımız duasında geçen,

sözleri bir bakıma bunun benzeridir. Yani, "Eğer sen beni

kendi edebinle edeplendirmez, kendi ismetinle korumaz, kendi

rahmetinin kapsamı içine almazsan, ben hüsrana uğrarım." Bunun

üzerinde iyi düşün.

Bu edep örneklerinden bir diğeri, Musa Peygamberin vahye ilk

muhatap oluşu ve kavmine peygamber olarak gönderilmesi üzerine

Hz. Musa (a.s), görevlendirildiği dinî çağrı hakkında iyilik dileğinde

bulunuyor; söylediği sözlerdenbulunduğu konum itibariyle

anlaşılacağı üzere Rabbine şunları söylüyor: "Sen benim ve kardeşimin

durumunu bilmektesin, ikimizin de hâlini görmektesin. Biz

küçük yaş-larımızdan beri seni tesbih etmeyi severiz. Bu gece omuzlarıma

peygamberlik yükünü yükledin. Ben öfkeli [ve titiz] bir

insanım ve dilimde düğüm var. Bunları sen iyi bilirsin. Eğer insanları

sana çağırır, onlara mesajını tebliğ edersem, korkarım ki beni

yalanlarlar. O zaman göğsüm daralır (canım sıkılır) ve dilim

dönmez olur. Bunun için göğsümü açıp genişlet ve işimi bana kolaylaştır.

-Bu dua, yüce Allah'ın şu ayette sözünü ettiği zorluğun ve

390 ...................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

Kardeşim Harun benden daha güzel konuşur. Hem o ailemin

bir ferdidir. Onu bu işe ortak et, bana yardımcı yap ki, -

öteden beri istediğimiz üzere- seni çok tesbih edelim ve birbirimizi

destekleyerek senin adını insanların önünde çok analım."

Musa Peygamberin (a.s) çağrı ve tebliğ araçları olarak Allah'-

tan özetle istedikleri bunlardır. Bu duada gözettiği edep kurallarına

gelince, sorduğu soruları kendi çıkarı için sorduğu sanılmasın

Allah'ın kendisini bildiğini, bu söylediğinin doğruluğuna delil

kendinin ve kardeşinin nefsini Allah'a sunuyor. Muhtaç bir kişinin

dileğini zengin ve cömert bir mercie sunarken nefsini ortaya koyması,

merhamet duygusunu harekete geçiren en kuvvetli faktörlerden

biridir. Çünkü bu tutum, ihtiyacı dil ile söylemeye göre daha

etkili bir şekilde ifade eder. Oysa dilin yalan söylemesi her zaman

mümkündür.

Bu edep örneklerinin bir başkası da, Musa Peygamberin (a.s)

Firavun'a ve yakın adamlarına yaptığı bedduadır. Bu bedduayı

(Yûnus, 89)

Bu dua Musa ile Harun'un her ikisine aittir. Bu yüzden ona,

ile yakın çevresini oluşturanların mallarına yönelik isteklerini

dile getirip, mallarını silip-süpürmesi, yok etmesi için Allah'a dua

ediyorlar, arkasından da kendilerine beddua ederek kalplerinin

şiddetle sıkılmasını, sıkıca mühürlenmesini yüce Allah'tan

Mâide Sûresi 116-120 .............................................................. 391

istiyorlar; ta ki acı azabı görünceye kadar inanmasınlar ve böylece

imanları kabul edilmesin.

nasıl kullarını yoldan çıkararak imandan mahrum bıraktılar ise,

sen de onları aniden azapla karşı karşıya bırakarak imandan

mahrum bırakmak suretiyle kendilerinden intikam al. Bu, bir kişiye

yapılabilecek en ağır bedduadır. Çünkü bu, daimî bedbahtlık için

yapılan duadır ve bir insan için bundan daha kötü bir şey

düşünülemez.

Beddua hüküm bakımından hayır dua gibi değildir. Çünkü Allah'ın

rahmeti gazabından ileridedir, rahmeti gazabından öne

buyurmuştur. Allah'ın rahmetinin geniş kapsamlı oluşu, zalim de

olsa herhangi bir kulunun kötülüğe ve zarara uğramasından hoşlanmamasını

gerektirir.

Bunun somut delili şudur: Yüce Allah kullarına nimetlerini bol

bol akıtıyor, onların kusurlarını örtüyor, kullarına birbirlerinin cahillikleri

ve aykırı davranışları karşısında yumuşak ve sabırlı bir tutum

takınmalarını emrediyor. Yalnız gerekli bir hakkı sahibine

vermek veya zulmü ortadan kaldırmak söz konusu olduğunda, dinin

veya dine mensup olanların maslahatı gibi gözetilmesi gerekli

olan bir maslahatın, sabırlı ve yumuşak davranmamayı gerektirdiğine

dair kesin bilgileri olduğu takdirde, insanlar sert tutum takınabilirler.

Bunun yanı sıra hayır ve mutluluk tezahürleri, ne kadar ince,

zarif ve ayrıntılara yönelik olursa, insan nefsini o kadar daha çok

etkiler. Bu, Allah tarafından biçimlendirilen insan fıtratının özelliklerindendir.

Fakat kötülük ve bedbahtlık tezahürleri böyle değildir.

İnsan, tabiatı gereği onlara vâkıf olmaktan kaçar. Onların ayrıntılarına

inmek bir yana, asıllarına bile dönüp bakmak istemez. Bu

gerçek, edep açısından beddua ile hayır duanın farklı olmasını gerektirir.

392 ......................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

Bu yüzden bedduada gözetilmesi gereken edep kurallarından

biri, bu duanın gerekçelerinin üstü kapalı bir biçimde dile getirilmesidir.

Özellikle utanç verici ve yüz kızartıcı durumlarda bu edep

kurallarına uymak daha çok önem kazanır. Hayır duada ise bunun

tersi geçerlidir. Yani o dualarda, o duanın gerekçelerinin açıkça

belirtilmesi aranır. Musa Peygamber (a.s) bu bedduasında bu edep

rejiminin iğrenç uygulamalarının ayrıntılarına girmemiştir.

Bedduada gözetilecek bir başka edep kuralı da, yalvarma ve

yardım dileme içerikli ifadelere çokça yer vermektir. Musa Peygamberin

bu edebi de gözettiği görülüyor. Çünkü duasının kısa

Bedduada gözetilecek bir diğer edep kuralı da, bunun dinin

veya din mensuplarının lehine olduğu bilinmedikçe yapılmaması,

zanna ve itham mantığına dayanarak beddua edilmemesidir. Musa

Peygamber (a.s) ise Firavun hakkında bilgi sahibi idi. Çünkü

buyurmuştur. Denebilir ki: Yüce Allah'ın, Musa ile kardeşine bu

sebebi budur. Yine de doğrusunu Allah herkesten daha iyi bilir.

Musa Peygamberin bir başka duası Kur'ân'da şöyle naklediliyor:

156)

içinde bulundukları durum zor bir durumdur. Onları karşı

konulmaz ilâhî öfke ve şiddetli sarsıntı yakalamıştır. Saygınlığı

Mâide Sûresi 116-120 ............................................................. 393

çiğnenmiş ve yüceliği hafife alınmış öfkeli bir efendiden bir şey istemek,

normal durumdaki bir efendiden bir şey istemek gibi değildir.

Bu yüzden Musa Peygamber (a.s) af ve rahmet dileğine zemin

hazırlamak düşüncesiyle ilâhî öfkeyi dindirmeye öncelik tanıyarak,

istiyor:

"Benim ve onların nefisleri bütünü ile senin güçlü avcunda 4ve

dileğinin emrindedir. Eğer isteseydin bugün nasıl onları yok edip

beni sağ bıraktın ise, daha önce beni de, onları da yok ederdin.

Kavmimin yanına döndüğümde ve onlar tarafından yanımdakileri

öldürmekle suçlandığımda ne diyeceğim? Kavmimin durumunu

sen çok iyi biliyorsun. Bu durum davetimi geçersiz ve çalışmalarımı

etkisiz hâle getirir."

Arkasından, yanındaki yetmiş kişinin helâk edilmesini kendisinin

ve kavminin helâk edilmesi olarak saydığını söyledi; onların

kavminin beyinsizleri olduklarını bu sebeple davranışlarına önem

verilmemesini ifade etti. Daha sonra Rabbinin merhametine sığındı.

Çünkü aralarındaki beyinsizler yüzünden bir kavmi toptan

helâk etmek Allah'ın âdeti değildir. Bu uygulama, insanlar arasında

öteden beri geçerli olan genel bir imtihan uygulamasından

başka bir şey değildir. Allah böylesine imtihanlarla birçoklarını

saptırırken, birçok kişiyi de doğru yola iletir. Sen bu durumu göz

yumma ve örtme ile karşılarsın.

Benim ve hepimizin nefislerimiz senin elinde olduğuna göre,

sen bizi istediğin zaman helâk edebilirsin. Bu olay, bir grubun

sapması ve başkalarının hidayete ermesi ile sonuçlanan senin

genel imtihan sürecinde örneği olmayan bir istisna ve yeni olay

değildir; sonuçta varıp dayandığı nokta senin dileğindir. Dolayısıyla

sen bizim öyle bir velimizsin ki, bütün işlerimiz senin emrinle ve

dileğine göre düzenlenir; o alanda bizim yapabileceğimiz bir şey

yoktur. O hâlde bizim hakkımızda af ve rahmetle hüküm ver! Çünkü

senin sıfatlarından biri bağışlayanların en hayırlısı olmandır. Ve

bize bu dünyada belâlardan uzak, güvenli bir hayat yaz! İlâhî öfkenin

kuşatması altında bulunanların güzel diye niteleyecekleri

hayat budur. Ayrıca bize ahirette affı ve cenneti kapsayan bir güzellik

ihsan eyle!

394 ............................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

Musa Peygamberin (a.s), yanındakilerle birlikte sarsıntıya yakalandıkları

ve belânın ortasında kaldıkları bir sırada dile getirdiği

isteğinin akışı ve içeriği işte bunlardan ibaretti. Bak gör, Hz. Musa

kulluk edebini nasıl da güzel gözetiyor, Allah'tan kendilerine nasıl

acımasını istiyor, sürekli rahmet bağışlamasını diliyor, övgüleri ile

ilâhî öfkeyi dindiriyor ve böylece sonunda isteklerini dile getirirken

sözünü etmediği bir dileği karşılanıyor!

Bu dilek, yanındakilerin helâk edildikten sonra tekrar hayata

döndürülmeleri idi. Vahiy yolu ile kendisine verilen bu haber

ki?!

Yüce Allah o kimseleri affettiğini ve Musa Peygamberin (a.s)

isteğine olumlu karşılık vererek helâk etmiş olduğu o kimseleri

bilgi verilmiştir.

tenzih ettiği gibi sözle de tenzih etmiş olsun diye, bu durumun

sapıtanların kötü tercihlerinden kaynaklandığını söylemedi. Söylemek

onu, Allah'ın mut-lak veli olduğunu, her düzenlemenin O'na varıp

dayandığını vurgulamaktan başka şeye değinmekten alıkoymaktaydı.

Bunun yanı sıra içindeki asıl dileği olan yanındakilerin öldürüldükten

sonra tekrar diriltilmeleri isteğini dile getirmedi. Çünkü içinde

bulunduğu korku ve tehlike içiçeren durum, onu sözü uzat

maktan alıkoydu. Bu isteğe, "Rabbim! Dileseydin onları da, beni

de daha önce helâk ederdin..." sözü ile sadece işaret etmekle yetindi.

(A'râf, 150) Bunun üzerine kardeşine acıdı ve kardeşi ile kendisinin

içine al. Sen merhametlilerin en merhametlisisin." (A'râf, 151)

Kendisi ile kardeşinin ayırt edilerek ilâhî rahmetin şemsiyesi

altına alınmalarını istemesinin sebebi, soydaşlarının bu zulümleri

yüzünden ilâhî gazaba uğrayacaklarını bilmesi idi. Nitekim yüce

Allah bu duanın hemen arkasından bunu şöyle açıkladı: "Buzağıyı

bir zillet ulaşacaktır." (A'râf, 152) Daha önceki açıklamalarımız,

naklediyor: "Musa, 'Rabbim! Ben kendimden başkasına malik

arasını ayır.' dedi." (Mâide, 25) Beddua anlamında olan bu

duayı, kavmine kutsal topraklara girmelerini emrettiğinde, "Ey

sen ve Rabbin gidin, savaşın; biz burada oturacağız." (Mâide,

24) diye verdikleri cevap üzerine yapmıştır.

onlara iletmek istemediğini, "Rabbim! Ben kendimden ve kardeşimden

başkasına malik değilim." diyerek kinaye şeklinde ifade

396......................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

yoruz. Onlar beni o kadar küstahça reddettiler ki, artık onlardan

ümidimi kestim. Bu yüzden senin emrini onlara iletmek ve toplumlarını

iyiliğe yöneltmek istemiyorum.

Kendine ve kardeşine malik olmayı şahsına izafe etmesinin

[yani kendisine ve kardeşine kendisinin malik olduğunu ifade etmesinin]

se-bebi, bu malikiyetten kastının itaat etme olmasıdır.

Yoksa eğer maksadı tekvinî anlamdaki malikiyet olsaydı, bu malikiyetin

gerçek anlamda Allah'a ait olduğunu, kendisinin ise ancak

Allah'ın kendisine bağışladığı kadarıyla bundan bir nasibi olduğunu

ifade etmeden onu şahsına izafe etmezdi. Bu isteksizliğini

ve olumlu karşılık verebilecekleri konusundaki ümitsizliğini

Rabbine arz ettikten sonra onlarla ilgili hükmü Allah'a havale ederek

şöyle diyor: "O hâlde bizimle, o yoldan çıkmış toplumun arasını

Şuayb Peygamberin (a.s) kavmine yaptığı şu beddua da bu

kabildendir: "Rabbimiz! Bizimle kavmimiz arasında hak ile hükmet.

Sen hükmedenlerin en hayırlısısın." (A'râf, 89)

Şuayb Peygamber, kavmine yönelik çağrısının başarısından

ümit kestikten sonra ilâhî vaadin yerine getirilmesini ve kavmi ile

arasındaki anlaşmazlığın hak uyarınca çözülmesini, adaletle

hükmedilmesini istiyor. Kastettiği ilâhî vaat şudur: "Her ümmetin

adaletle hükmedilir, onlara asla zulmedilmez." (Yûnus, 47)

Şuayb Peygamber "aramızda hüküm ver." diyerek müminleri

ken-disi ile birleştiriyor. Çünkü kavminin kâfirleri şu sözleri ile onu

ve müminleri birlikte tehdit etmişlerdi: "Ey Şuayb! Seni ve seninle

döneceksiniz." (A'râf, 88) İşte bu yüzden Şuayb müminleri

bıraktı ve "Rabbimiz! Bizimle kavmimiz arasında... hükmet..." diyerek

Şuayb Peygamber duasında Allah'ın, "hükmedenlerin en hayırlısı"

ismine sığındı. Çünkü daha önce belirtildiği gibi duanın

metnine uygun bir ilâhî sıfata sığınmak, [Allah'ı o sıfatına] ant

verme [ve o sıfatı aracı kılarak O'ndan bir istekte bulunma] anlamına

gelen etkili bir teyittir. Bu ifade Musa Peygamberin (a.s) yu

Mâide Sûresi 116-120 ..................................................... 397

karıda naklettiğimiz, "Rabbim! Ben kendimden ve kardeşimden

arasını ayır." şeklindeki sözünden farklıdır. Çünkü yukarıda

hamdolsun.' dediler." (Neml, 15)

Bu iki peygamberin hamdetmede, şükretmede ve sahibi oldukları

ilmî üstünlüğü Rablerine izafe etmede gözettikleri edep

açıktır. Başka bazıları gibi konuşmuyorlar. Meselâ Karun'a, kendisine

ve servetine güvenerek kavmine karşı gururlanmaması yolunda

öğüt verildiğinde, "Bu (servet) bende bulunan bir bilgi sayesinde

bana verildi." (Kasas, 78) demişti. Başka bir kavim hakkında

da yüce Allah şöyle buyuruyor: "Peygamberleri onlara açık kanıtlar

Sonunda alaya aldıkları şey ken-dilerini kuşatıverdi." (Mü'min,

Allah onları birçok mümine üstün kıldı gerekçesi ile

hamdetmele-rinin sakıncası yoktur. Çünkü bu davranış, özel bir

nimeti anmak ve realiteyi ifade etmektir. Yoksa Allah'ın kullarına

karşı büyüklük taslamak değil ki, kötü görülsün. Nitekim yüce Allah

bir bölük müminin üstünlük isteğini ve yüksek karakterleri ve

yüce gayretleri gerekçesi ile onları övdüğünü şöyle ifade ediyor:

bağışla ve bizi (kötülüklerden) sakınanlara önder yap." (Furkan, 74)

Süleyman Peygamberin (a.s) karınca hikâyesi ile ilgili olarak

nakledilen şu sözleri de bu kabildendir: "Karınca vadisine geldikleri

arasına kat." (Neml, 18-19)

Karınca, Süleyman Peygambere sahibi olduğu büyük egemenliği

hatırlattı. O egemenlik ki, temelleri rüzgarın ve cinlerin emrine

sunulması ile pekişmişti. Rüzgarlar emri uyarınca esiyor ve cinler

istediği işleri yapıyorlar. Bunların yanı sıra kuşların dilini de biliyor.

Yalnız bu egemenliği, bizlerde olduğu gibi insanın varabileceği en

yüce özlem şeklinde görmüyor, gözünde öyle canlanmıyor ve bu

ihtişam ona kulluk sıfatını, Rabbi karşısındaki zavallılığını

unutturmuyor. Tersine bu muhteşem egemenliği, Rabbinin kendisine

bağışladığı bir nimet olarak algılıyor. Dolayısıyla da [karıncanın

sözlerinden] Rabbini, kendisine ve ana-babasına özel olarak

sunulan nimetleri hatırlıyor ve onları dile getiriyor. İşte bu tutum,

onun gibi bir peygamberin (ona selâm olsun) bu durumda takınabileceği

en üstün edep örneğidir.

Ayette görüldüğü gibi Hz. Süleyman burada, Allah'ın kendisine

sunduğu nimeti andı. Gerçi ona verilen nimetler çoktur ama, bu

noktada ön plânda gördüğü nimet o büyük egemenlik ve ezici saltanattır.

Bundan dolayı iyi işler yapmayı hatırladı ve Rabbinden

kendisini iyi işler yapmaya muvaffak kılmasını, gönlüne iyi işler

yapmayı ilham etmesini istedi. Çünkü mülk (egemenlik, hükümdarlık)

tahtında oturan kişiden en çok beklenen şey iyi işler yapmak

ve güzel bir tutum sergilemektir.

Bütün bunlardan dolayı Rabbinden ilk olarak kendisini nimetlerine

karşı şükretmeye, ikinci olarak da iyi işler yapmaya muvaffak

etmesini istedi. İyi iş yapma dileği ile yetinmeyerek iyi işi

"hoşnut olacağın" kaydı ile kayıtlandırdı. Çünkü o her işinde

rızasını kazanmak için istemektedir. Arkasından, "ve rahmetinle

beni iyi kullarının arasına kat." diyerek iyi işlerle ilgili başarı dileğini

nakledilen şu duadır: "Zünnun'u (Yunus'u) da (an); hani o öfkeli

oldum.' diye seslendi." (Enbiyâ, 87)

Kur'ân'ın bize anlattığına göre Yunus Peygamber (ona selâm

olsun), Rabbinden kavminin azaba çarptırılmasını istemişti. Allah

da onun bu isteğini kabul etti ve bunu Yunus Peygamber kavmine

haber verdi. Fakat azap gelmek üzereyken Rablerine tövbe ettikleri

için Allah tarafından azapları kaldırıldı. Yunus Peygamber bunu

görünce, kavmini terk ederek bir yolculuğa çıktı. Yolculuğu sırasında

bir gemiye bindi. Geminin yolunu bir balık kesti. Yolcular,

aralarından birini denize atmaya karar verdiler. Balık bu adamı

yutacak ve diğerleri kurtulacaklardı. Bu yolcu kur'a ile belirlenecekti.

Çekilen kur'ada Yunus Peygamberin adı çıktı ve denize atıldı,

böylece balık tarafından yutuldu. Yunus Peygamber balığın

karnında iken sürekli biçimde Allah'ı tesbih ediyordu. Sonunda Allah'ın

emri üzerine balık Yunus Peygamberi sahile attı.

Bu olay Allah'ın Yunus Peygambere yönelik bir ders vermesi

idi. Yüce Allah, değişik hâllerinin gerekleri uyarınca peygamberlerine

ders verir. Nitekim şöyle buyuruyor: "Eğer Allah'ı tesbih edenlerden

kalırdı." (Sâffât, 143-144)

Yunus Peygamberin, kavmi ile ilgilenmeyi bırakıp amaçsız bir

yolculuğa çıkması, Rabbinin bir tasarrufunu yadırgayan, bu yüzden

Rabbine kızarak O'ndan kaçan, hizmetini ve kulluk görevini

terk eden bir kulun durumunu temsil ediyordu. Bu durum Allah'ın

hoşuna gitmediği için imtihana tâbi tutarak ona bir ders verdi, onu

edeplendirdi. Onu öyle daracık bir zindana attı ki, onun katmerli

karanlıklarında parmak ucu kadar bir genişlik bulamadı. Bunun

üzerine bu karanlıklar içinde, "Senden başka tanrı yoktur, sen

diye seslendi.

Bu olup bitenlerin tek gayesi, durumunun temsil ettiğinden

farklı bir durumun ortaya çıkmasıydı. Bu farklı durum, şu gerçeği

ortaya koymak içindi: Yüce Allah onu yakalayıp istediği yerde

hapsetmeye kadirdir; ona dilediğini yapabilir. O hâlde Allah'tan

kaçıp sığınılabilecek tek yer yine Allah'ın kendisidir. Bu yüzden balığın

karnındaki o hâli, ona Allah'ın kendinden başkası olmayan

tek mabut olduğunu ve O'na kulluk etmenin kaçınılmaz olduğunu

kabul etmeyi telkin etti ve bu idrakle "Senden başka tanrı yok

400...................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

tur." dedi. Allah'a, Rablık sıfatını anarak [yani "Rabbim!" diyerek]

münezzeh olduğunu belirtmek üzere, "sen (noksanlıklardan) münezzehsin,

gerçekten ben zalimlerden oldum." dedi.

varlığının delili ise, bir önceki ayeti izleyen şu ayettir: "Biz de onun

duasını kabul ettik ve onu kederden kurtardık." (Enbiyâ, 88)

Söz konusu isteğinin, daha önceki kulluk makamına dönmek

olduğunun delili ise şu ayettir: "Onu hasta bir hâlde ağaçsız, çıplak

inandılar, diz de onları bir süreye kadar geçindirdik." (Sâffât, 145-

Eyyub Peygamberin (a.s) yatalak bir hasta olduktan, malını ve

çocuklarını kaybettikten sonra yapmış olduğu şu dua da bu kabildendir:

en merhametlisisin.' diye Rabbine seslenmişti." (Enbiyâ,

Daha önceki açıklamalarımızla bu duada gözetilen edep kuralları

açıklık kazanmaktadır. Eyyub Peygamber, daha önce incelediğimiz

Âdem, Nuh, Musa ve Yunus Peygamberlerin (hepsine selâm

olsun) dualarında olduğu gibi isteğini açıkça dile getirmiyor.

Nefsini arka plâna atmak ve kişisel problemini önemsiz gördüğünü

belirtmek için böyle davranıyor. Daha önce gördüğümüz ve ileride

göreceğimiz üzere peygamberler, bu isteklerinin hiçbirinde

nefislerinin arzularına uymamakla birlikte dünya konuları ile ilgili

dualarında isteklerini açıkça ifade etmezler.

Eyyup Peygamberin, isteğini açıkça dile getirmemesinin bir

başka açıdan başka bir nedeni de vardır. O da şu ki: Sıkıntıya

düşmek gibi istekte bulunmaya yol açan sebebi zikretmek, bunun

yanı sıra "merhametlilerin en merhametlisi" olmak gibi isteğe

muhatap merciin istekte bulunanı istekte bulunmaya özendiren

sıfatını dile getirip isteğin kendisini açıkça söylememek, ihtiyacın

belirtilmesinin gerekli olmadığını en etkili bir şekilde ifade ediyor.

Çünkü bu durumda eğer ihtiyacın ne olduğu açıkça söylense, sözü

edilen sebeplerin, merhametlilerin en merhametlisi olan Allah'ın

merhametini harekete geçirmeye yetmediği ve bu yüzden açık bir

dille desteklenmesine, sözle düşündürülmeye ihtiyaç duyulduğu

sanılır.

Bu tür duaların bir başka örneği, Hz. Zekeriyya'nın (a.s)

Kur'ân'da nakledilen şu duasıdır: "(Bu,) Rabbinin, kulu

kişi yap." (Meryem, 2-6)

Zekeriyya Peygamberi Rabbinden bir erkek evlât istemeye özendiren

faktör, İmran kızı Meryem'de müşahede ettiği züht ve ibadet

ile Allah'ın ona ikram ettiği kulluk edebi ve ona kendi katından

lütfettiği rızk verme ayrıcalığı idi. Yüce Allah Âl-i İmrân suresinde

bu olayı şöyle anlatıyor: "Zekeriyya'yı da onun (Meryem-

et. Doğrusu sen duaları işitensin.' dedi." (Âl-i İmrân, 37-38)

Zekeriyya Peygamberi temiz bir evlâda yönelik şiddetli bir arzu

sardı. Böylece nasıl ki Meryem, babası İmran'a vâris olup olanca

gücü ile Allah'a ibadet ederek O'nun katından bir keramete erdi

ise, o evlât da kendisinin yerine geçecek, vârisi olacak ve

Rabbine, O'nun hoşnutluğunu kazanacak şekilde ibadet edecekti.

Fakat diğer taraftan yaşı oldukça ilerlemiş ve güçten düşmüştü.

Eşi de öyle idi. Ayrıca çocuk doğuracak döneminde bile kısırdı. Bu

yüzden Allah'ın rızasını kazanacak temiz bir evlât sahibi olma nimetinden

mahrum olmanın hasretinin içini ne kadar yaktığını ancak

Allah bilirdi.

Fakat içi öylesine güçlü bir ilâhî hamiyetle, öylesine coşkun bir

ilâhî güvenle dolu idi ki, Rabbine yönelip ilâhî merhameti ve şefkati

harekete geçirecek hâlini ona arz etmekten kendini alamadı.

Çünkü o, çocukluğundan beri sürekli olarak kulluk kapısına ve dileklerini

sadece O'nun dergâhına sunmaya bağlı idi. Kemiklerini

bu uğurda yıpratmış ve başı, yaşlılık aleviyle tutuşmuştu [saçlarını

bu uğurda ağartmıştı], Rabbine dua etmekle de hiçbir zaman

mutsuz olmamıştı. O, Rabbini duaları işitici olarak bulmuştu; şimdi

de duasını işitip ona kendisini hoşnut edici bir mirasçı verse

olmaz mıydı?

Zekeriyya Peygamberin bu isteğini coşkun bir heyecan ve hüzün

içinde dile getirdiğin delili, kendisine Allah tarafından isteğinin

kabul edildiği bildirildikten sonra Kur'ân'da nakledilen şu sözleridir:

hiçbir şey değil iken, seni yaratmıştım." (Meryem, 8-9)

Açıkça görülüyor ki, Zekeriyya Peygamber (a.s) isteğinin kabul

edildiğini işitince, kendine geldi ve gerek isteğinin, gerekse isteğinin

kabul edilişinin garipliği karşısında şaşkınlığa uğradı. Bu şaşkınlıkla

Rabbine bu uzak ve garip işin nasıl mümkün olabileceğini

sormuş ve bunun için bir belirti istemiş, bu belirti de ona gösterilmişti.

Her neyse. Zekeriyya Peygamberin bu duada gözettiği edep,

onu bu duayı yapmaya sevk eden şevkten ve hüzünden kaynaklanmıştır.

Bundan dolayı duasını yapmadan önce Allah yolundaki

istikrarlı ilerleyişini dile getirdi. Şöyle ki, bütün ömrünü Allah'a yönelme

ve O'na dua etme, her şeyi O'ndan isteme yolunda geçirmişti.

Nihayet her merhametli gözlemcinin kalbini yumuşatacak

bir noktaya vardı. İşte bu noktadan sonra Rabbinden bir erkek evlât

istedi ve bu isteğini Rabbinin duaları işitici olması gerekçesine

dayandırdı.

İşte isteğini dile getirmeden önceki sözlerinin anlamı budur.

Yoksa böyle demekle, uzun zamandır yaptığı ibadetleri Rabbine

karşı bir minnet olarak göstermek istemiyor. (Peygamberlerlik

makamı böyle bir davranıştan münezzehtir.) Dolayısıyla Âl-i İmrân

suresinde yer alan, "Rabbim, bana katından tertemiz bir soy armağan

et. Şüphesiz sen duaları işitensin." (Âl-i İmrân, 38) şeklindeki

endişesine, "Rabbim, o evlâdı razı olunmuş kıl." (Meryem, 6)

şeklinde sözlerini eklemesidir. Rıza her ne kadar doğal olarak onu

taşıyan kimsede sabit bir sıfat olduğuna delâlet ediyorsa ve mutlak

hâli ile Allah'ın rızasını, Zekeriyya'nın rızasını, Yahya'nın rızasını

hep birlikte kapsıyorsa da, Âl-i İmrân suresindeki "hoşa giden

bir soy" (Âl-i İmrân, 38) ifadesi, bu evlâdın razı olunmuş olmasından

indirilmesini istediğinde yaptığı, bize nakledilen şu duadır: "Meryem

verenlerin en hayırlısısın." (Mâide, 114)

Havarîlerin İsa Peygambere (ona selâm olsun) yönelik gökten

sofra indirilmesine ilişkin Allah'ın kelâmında yer alan isteklerinin

söz akışı, bu isteğin onun için en zor isteklerinden biri olduğunu

gösterir. Çünkü havarîler bu isteği, "Senin Rabbin bize gökten bir

sofra indirebilir mi?" şeklinde dile getirdiler. Bu sözler ilk önce,

kuşku ise kulluk edebi ile bağdaşmaz. Gerçi havarîlerin sorusunun

maksadı gücün kendisi değil, böyle bir şeyin uygun ve yerinde olup

olmadığıdır, ama yine de ifadenin kabalığı tartışılmaz.

İkinci olarak havarîler, her yanları İsa Peygamberin (ona selâm

olsun) mucizeleri ile sarılmış olduğu hâlde yeni bir mucize

istiyorlardı. Her şeyden önce onun kendisi bir mucize idi. Beşikteyken

konuşabilmesi bir mucize idi. Ölüleri diriltmesi, kuşları yaratması,

anadan doğma körleri ve alacalıları iyileştirmesi, gaybten

haber vermesi, Tevrat'ı, İncil'i, Kitab'ı ve hikmeti bilmesi, bütün

bunlar hiçbir şüpheciye şüphe yeri bırakmayacak açıklıkta ilâhî

mucizelerdi. İşte bütün bunlara rağmen kendileri için bir mucize

seçerek bunun gerçekleşmesini istemeleri, görünüşte Allah'ın

mucizelerini oyuncak hâline getirmek, [Allah'ın yüceliğini hafife

alarak] O'nun yüce zatıyla oynamak anlamına geliyordu. Nitekim

bundan dolayı İsa Peygamber, "Eğer mümin iseniz, Allah'tan korkun."

diyerek onları azarlamıştı.

Fakat buna rağmen havarîler, "İstiyoruz ki, ondan yiyelim,

tanıklık edenlerden olalım." diyerek ısrarlarını sürdürdüler

İkinci olarak, "senden bir mucize olsun." diyerek havarîlerin

Üçüncü bir edep örneği olarak da havarîlerin, "İstiyoruz ki, on

dan yiyelim" şeklindeki ifadelerinde ön sıraya koydukları yemek

yeme amacını arka sıraya attı, ayrıca "Bize rızk ver." diyerek bu

amacı edebe uygun bir kılığa büründürdü, arkasından da "Sen rızk

verenlerin en hayırlısısın." diyerek bir yandan isteğini teyit ederken,

Bunların yanı sıra Allah'a seslenişe "Allah'ım, ey Rabbim!"

seslenişleriyle (nidalarıyla) başlayarak, diğer peygamberlerin dualarında

rastlanan "Rabbim" veya "Rabbimiz" ifadelerine bir de "Allah'ım"

ifadesini ekledi. Daha önce söylediğimiz gibi durumunun

zorluğundan dolayı bu eklemeyi yaptı.

Bu edebin bir başka örneği, Kur'ân'da nakledilen İsa Peygamberin

Rabbi ile arasındaki şu konuşmadır: "Hani Allah dedi ki: 'Ey

sen izzet ve hikmet sahibisin." (Mâide, 116-118)

İsa Peygamberin (a.s) bu sözlerinde gözettiği birinci edep kuralı,

sözlerine başlarken yüce Allah'ı şanına yakışmayan noksanlıklardan

tenzih etmesidir. Tıpkı şu ayette yüce Allah'ın bizzat

kendisinin yaptığı gibi: "Rahman olan Allah evlât edindi dediler.

Hâşâ!" (Enbiyâ, 26)

Onun gözettiği ikinci edep kuralı şudur: Kendini, böyle bir söz

söylemesi sanılamayacak derecede küçük ve aşağı olarak takdim

ediyor ve bu yüzden böyle bir sözü söylediğini reddetmesine bile

gerek görmüyor. Bu düşünce ile başından sonuna kadar sözlerinin

hiçbir yerinde "söylemedim" veya "yapmadım" demiyor, bunun yerine

böyle bir sözü arka arkaya kinaye yolu ile ve üstü kapalı bir

biçimde reddederek, "Gerçek olmadığını bildiğim bir sözü söyle

406...................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

meye benim hakkım yoktur." diyor ve o sözün sebebini reddetmekle

almam imkânsızdır. Arkasından, "Eğer böyle bir şey söyleseydim

sen mutlaka onu bilirdin." diyerek öyle bir söz söylemeyi, kaçınılmaz

Daha sonra, "Ben onlara, 'Benim ve sizin Rabbiniz olan Allah-

diyor. Böylece öyle bir söz söylemediğini, zıddını ortaya

koyarak, hasr edatı olan "mâ" ve "illâ" kelimeleri sayesinde pekiştirmeli

bir dille reddediyor. Yani: "Evet, ben onlara bir söz söyledim.

Ama bu söz senin bana emrettiğin mesajdan ibarettir ki, o

da, 'Benim ve sizin Rabbiniz olan Allah'a kulluk edin.' mesajıdır.

Böyle dedikten sonra beni ve annemi Allah'ın yanında ilâh edinmelerini

nasıl söyleyebilirdim?"

Arkasından da, "Aralarında olduğum sürece üzerlerinde gözetleyici

onların (amellerinin) tek koruyucusu sen oldun." diyor. Bu sözler,

onun "senin bana emrettiğinden başka bir şey söylemedim." şeklindeki

da, "Benim ve sizin Rabbiniz olan Allah'a kulluk edin." mesajıdır.

"Eğer onları azaba çarptırırsan onlar senin kullarındır..." şeklindedir.

ve ne onların benimle bir ilişkisi vardır, sen ve kulların baş

başasınız. Eğer onları azaba çarptırırsan onlar senin kullarındır.

Efendi ve Rab, emrine karşı çıkan, O'na ortak koşan kölelerini azaba

çarptırmaya yetkilidir ve onlar böyle bir azaba müstahaktırlar.

Eğer onları affedersen, hiç kimse seni kınayamaz. Çünkü sen

azizsin, kimse sana üstün gelemez; hikmet sahibisin, yaptığın hiçbir

iş yersiz ve boş olmaz, her zaman en uygun olanı yaparsın.

Bu açıklamalarımızda İsa Peygamberin (a.s) sözlerindeki kulluk

edebinin ince örnekleri ortaya çıkıyor. Sözlerinin her cümlesini,

en etkili bir üslûpla ve en sadık dille ifade etmiş, en güzel övgülerle

donatmıştır.

Bu dualardan biri de Peygamberimizin yaptığı duadır. Kendisi

ile birlikte müminleri de zikrettiği bu duayı Kur'ân bize şöyle naklediyor:

et." (Bakara, 285-286)

Görüldüğü gibi, yüce Allah bu ayetlerde Peygamberimizin

(s.a.a) Kur'ân'ın içerdiği bilgilere ve hükümlere bir bütün olarak

inandığını naklediyor. Arkasından müminleri de Peygamberin

(s.a.a) yanına koyuyor. Bu müminlerden kasıt sadece Peygamberimizin

(s.a.a) çevresinde bulunan o günkü müminler değil, ayetlerin

akışından anlaşıldığı üzere bu ümmete mensup bütün müminlerdir.

Bu durumun gerektirdiği sonuç şudur: Bu ayetlerde zikredilen

ikrarlar, övgüler ve dualar bir bölüm müminler tarafından hâl dili

ile söylenmiş olarak naklediliyor. Gerçi müminlerin diğer bir bölümünün

bu ifadeleri kendi dilleri ile söylemiş olmaları mümkündür.

Veya Peygamberimiz (s.a.a) bu ifadeleri hem kendisi, hem de

müminler adına doğrudan Rabbine söylemiş olabilir. Çünkü müminler

iman etmekle Peygamberimizin temiz ve mübarek nefsinin

ağacının dalları olmuşlardır.

Bu iki ayetin içeriğinde, Ehlikitap ile bu ümmetin müminlerinin,

Allah'ın kutsal kitaplarında yer alan mesajları karşısındaki tutumlarının

birbirleri ile karşılaştırıldığı söylenebilir. Başka bir ifadeyle

bu iki kesim, kendilerine indirilen kutsal kitap karşısında

takındıkları kulluk edebi bakımından birbirleri ile karşılaştırılıyorlar.

Bunu şundan anlıyoruz: Yüce Allah bu iki ayette bu ümmetin

mensuplarını överken ve onların yükümlülüklerini hafif tuttuğunu

ima ederken, surenin daha önceki ayetlerinde Ehlikitab'ı azarlamakta,

hatta kınamaktadır.

Dolayısıyla buradaki övgüler tamamıyla oradaki yergilerin

karşısında yer almıştır. Şöyle ki, Bakara suresinde söz konusu edilen

önceki ayetlerde Ehlikitab'ın melekler arasında ayırım yaparak

Cebrail'den nefret edip diğer melekleri sevdikleri belirtilmiştir. Aynı

ayırımı Allah tarafından indirilen kutsal kitaplar arasında da yaparak

Kur'ân'ı inkâr ederken diğerlerine inanmışlardır.

Bunların yanı sıra Allah'ın peygamberleri arasında da ayırım

yaparak Musa Peygambere (a.s) veya Musa ve İsa Peygamberlere

inanırken, Hz. Muhammed'i (s.a.a) inkâr etmişlerdir. Ayrıca ilâhî

hükümler arasında da ayırım yaparak Allah'ın kitaplarında yer alan

hükümlerin bazılarına inanırken, diğer bazılarını inkâr etmişler

ve bütün bu nedenlerden dolayı yerilmişlerdir. Oysa bu ümmetin

müminleri Allah'a, meleklere, kutsal kitaplara ve peygamberlere

hiçbir ayırım yapmadan inanmışlardır. [Nitekim bu iki ayette bu

hususa işaret edilmektedir.]

Bu ümmetin müminleri, kendilerine indirilen hak bilgilere teslim

olarak Rablerine karşı edepli davrandıkları gibi, kendilerine

önerilen hükümleri kabul ederek de edepli davrandılar. Çünkü Yahudiler

gibi "İşittik ve karşı geldik." değil, "İşittik ve itaat ettik."

dediler. Arkasından yine edepli davranarak kendilerini Allah'ın

mülkiyeti altındaki kulları saydılar. O'na karşı hiçbir şeye malik

olmadıklarını, ibadetlerini ve itaatlerini O'na karşı bir minnet meselesi

yapmadıklarını belirtmek üzere, "(Günahlarımızı) bağışlamanı

dileriz, ey Rabbimiz!" dediler; Yahudiler gibi, "O bizi affede

Mâide Sûresi 116-120 ................................................ 409

cek", "Allah fakir, biz ise zenginiz", "Sayılı birkaç gün dışında bize

cehennem ateşi kesinlikle dokunmayacak." ve benzeri nice saçma

Yüce Allah daha sonra, "Allah hiç kimseye güç yetirebileceğinden

ve kötülük de kendi zararınadır." buyuyor. İlâhî yükümlülük

Kısacası, her halükârda "Allah hiç kimseye güç yetirebileceğinden

başkasını yüklemez." ifadesi[nin kime ait olduğu hususunda

sözlerinin uzantısıdır. Onlar bu ifadeyi, "Rabbimiz! Unutur ya da

yanılırsak, bizi sorumlu tutma." şeklindeki sözlerine giriş olsun diye

aşan bir yük yüklemez. "Rabbimiz! Unutur ya da yanılırsak, bizi

sorumlu tutma." şeklindeki isteğe gelince; bu istek, hüküm yönünden

temel hükümlerle ilgili değildir.

Ya da [yüce Allah'ın kendi sözüdür ki,] Peygamberimiz (s.a.a)

ile müminlerin "(Günahlarımızın) bağışlanmasını dileriz, ey

Rabbimiz!" şeklindeki sözleri ile "Rabbimiz! Unutur ya da yanılırsak,

bizi sorumlu tutma." şeklindeki sözleri arasına konulmuştur.

zikrediliyor: "Rabbimiz!... bizi sorumlu tutma.", "Rabbimiz! Bize...

ağır yük yükleme", "Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmeyeceği

yükü taşıtma. Bizi affet." Bu isteklerinden maksatları unutarak,

affedilmesi olsa gerek. "Bizi bağışla. Bize acı." Yani, diğer

Daha önceki, "(Günahlarımızı) bağışlamanı dileriz, ey Rabbimiz!"

şeklindeki sözlerine dayanarak burada bağışlama dileğini

tekrarlamış oldukları söylenemez. Çünkü o söz, müminlerin durumu

ve Rablerine karşı takındıkları edep ile Ehlikitab'ın Rablerine

karşı ve kendilerine indirilen kutsal kitaba karşı takındıkları

edep arasında bir karşılaştırma yapılması amacına yönelik onlardan

aktarılmıştır. Üstelik dua makamı, başka makamların aksine

tekrarlara müsaittir.

Bu duada açıklamaya gerek kalmayacak derecede tam bir

kulluk edebi sergilenmiş, art arda rububiyet makamına sığınılmış,

Allah'ın mülkiyetine ve veliliğine itiraf edilmiş, Allah'ın yüceliği

karşısında kul olmanın zillet ve zavallılık konumunda durulmuştur.

Kur'ân'da Peygamberimize (s.a.a) yönelik birçok ilâhî

edeplendir-me örnekleri ve yüce eğitimler vardır. Bunlar bazen Allah'a

yönelik çeşitli övgüler, bazen de Allah'a sunulmuş dilekler

şeklinde karşımıza çıkar. Şu ayetlerde olduğu gibi: "De ki: Allah-